BẢN CHẤT NGHỆ THUẬT CỦA PHÊ BÌNH VĂN CHƯƠNG – Phạm Quang Trung
BẢN CHẤT NGHỆ THUẬT
CỦA PHÊ BÌNH VĂN CHƯƠNG
Giới
lý luận, phê bình văn chương ở ta gần như đã đi tới thống nhất về bản chất
lưỡng tính của phê bình. Nhiều người đã khẳng định phê bình văn chương vừa là
khoa học vừa là nghệ thuật*. Đã có không ít bài viết đi sâu phân tích bản
chất khoa học của phê bình. Tôi xin được nhìn phê bình ở góc độ nghệ thuật,
trên ba phương diện cơ bản sau:
-
Tính nghệ thuật của tác phẩm phê bình.
-
Tư chất nghệ sỹ của nhà phê bình.
-
Con đường tiếp nhận riêng biệt của văn phê bình.
Tôi
có dụng ý riêng khi gọi sản phẩm của nhà phê bình không phải là bài phê bình,
cũng không phải là công trình phê bình, mà là tác phẩm phê
bình. Tựa như một áng văn, một bài thơ, một cuốn truyện, một kịch bản
văn chương vậy. Chỗ tương đồng giữa chúng là ở sự sáng tạo, vẻ độc
đáo, mà tựu chung là ở dấu ấn cá nhân mà một công trình nghệ
thuật đích thực luôn bộc lộ và đòi hỏi.
Cùng
nhằm tới cái đích hiểu biết, khám phá, sáng tạo, nhưng nhà văn, nhà thơ,
nhà viết kịch hướng tới thực tại đời sống, còn nhà phê bình lại hướng tới
chính sản phẩm của họ. Chất liệu khác nhau nhưng cùng chung một tính chất,
tính sáng tạo. Mà sáng tạo thì bao giờ cũng đi liền với cái mới. Trong
nhận thức và trong tư tưởng.
Đối
tượng tìm hiểu, phát hiện của phê bình là văn chương, bao gồm các hiện tượng
văn chương, trọng tâm là tác phẩm văn chương, và các hoạt động văn chương
trọng tâm là sáng tạo văn chương. Nói một cách khác, trung tâm chú ý của nhà
phê bình là tác phẩm và nhà văn trong mối quan hệ qua lại giữa chúng. Nhà văn
thể hiện sức khám phá đời sống, biểu hiện tư tưởng, khẳng định tài năng của
mình qua tác phẩm. Trong khi tác phẩm chính là con đẻ tinh thần của nhà văn,
được tạo nên bởi một hình thái lao động đặc thù gọi là lao động nhà văn.
Tác
phẩm, nhất là những tác phẩm mới ra đời, luôn thách đố các nhà phê bình. Cảm
hiểu và bình giá sao đây cho đúng đắn và thuyết phục? Phải có điểm tựa. Ý
định chủ quan của người viết chăng? Cần đấy nhưng chưa đủ. Có khi dễ đi đến
sai lệch. Trước hết và trên hết phải là văn bản tác phẩm. Sự khác biệt, đồng
thời là sự kỳ diệu của văn chương nằm ở chỗ đó. Tác phẩm văn chương là sản
phẩm tinh thần của nhà văn, hẳn nhiên là thế! Đến tay bạn đọc thì tác phẩm
văn chương lại trở thành sản phẩm tinh thần chung của xã hội. Nó có đời sống
riêng, đôi khi chính người cho nó linh hồn và hình hài cũng không ngờ tới.
Giá trị của văn chương, bởi vậy, nằm ở nơi người đọc. Ý định chủ quan của
người viết và ý nghĩa khách quan của tác phẩm nhiều khi đồng nhất, cũng lắm
khi khác biệt, thậm chí so lệch. Đây là mảnh đất trống để nhà phê bình cấy
cày, gieo hạt. Và suy cho cùng, đây chính là lẽ tồn tại của họat động phê
bình và của bản thân nhà phê bình.
Hướng
tới tác phẩm và nhà văn, nếu không có gì thật sự mới mẻ thì nhà phê bình lấy
đâu động lực và cảm hứng để cầm bút. Phải có phát hiện! Ở hai mặt chính yếu
như thường thấy là nội dung nghệ thuật và hình thức nghệ thuật của tác phẩm,
từ đó nâng lên giá trị, đóng góp của từng nhà văn, của từng giai đọan, thời
kỳ, hoặc của cả nền văn chương. Tôi muốn nhấn mạnh tới sự khám phá về tư
tưởng qua văn phẩm và qua văn nghiệp của tác giả. Sức nặng chủ yếu của tác
phẩm là ở tư tưởng tỏa ra từ hình tượng. Giá trị trước hết của nhà văn là ở
khả năng soi sáng về mặt tư tưởng.
Thêm
nữa, như bất cứ một công trình sáng tạo nào khác, đã gọi là một áng văn phê
bình thì phải độc nhất vô nhị. Không gì nhàm chán, vô duyên bằng sự đơn điệu
trong nghệ thuật. Chữ văn từ ngàn xưa ở phương Đông cũng như ở
phương Tây bao hàm nghĩa giàu có, phong phú. Muốn vậy, mỗi nhà phê
bình phải có đóng góp riêng, mỗi áng văn phê bình phải là một thế giới riêng.
Bắt chước người trong phê bình là không được phép. Lặp lại mình trong phê
bình cũng chẳng nên làm. Cần đặc sắc trong ý tưởng, độc đáo trong cấu trúc,
sáng tạo trong ngôn từ, và riêng biệt trong giọng điệu. Đây là chỗ khác biệt
cơ bản, dễ thấy nhất giữa một tác phẩm phê bình văn chương với một công trình
nghiên cứu văn chương.
Điều
vừa nói gắn chặt với dấu ấn cá nhân của người viết trong phê bình. Chẳng
phải vô cớ mà người ta thường gọi nhà phê bình là nhà văn, ít khi gọi là nhà
khoa học. Nghiêng về ấn tượng, chủ quan là đặc tính nổi trội của nghệ thuật,
trong đó có phê bình. Trong khi trung tính, khách quan lại là đặc điểm nổi
bật của khoa học, trong đó có văn học. Do vậy, áng văn phê bình nói rất
nhiều, rất trung thực về nhà phê bình. Từ sở thích, sở trường, sở đoản đến
năng lực, phẩm chất, tư tưởng, tư duy và phương pháp… Văn là
người, văn phê bình bộc lộ rõ người viết phê bình.
Như
ở những nghệ sỹ ngôn từ khác, có thể dễ nhận ra những biểu hiện của tư
chất nghệ sỹ ở nhà phê bình. Đó là sự biểu lộ cảm xúc một cách mãnh
liệt, khả năng quan sát một cách tinh tế, trí tưởng tượng phóng khoáng và
sáng tạo, đặc biệt là ở năng lực cảm thông sâu sắc trước tác phẩm và trước
nhà văn. Các biểu hiện trên ở từng nhà phê bình, ở từng tác phẩm phê bình có
thể khác nhau về mức độ, nhưng nếu thiếu hoặc yếu một phương diện nào cũng
đều ảnh hưởng tới chất lượng của phê bình và đóng góp của nhà phê bình.
Tôi
chỉ xin đi sâu vào khả năng cảm thông của nhà phê bình đối với tác giả
và tác phẩm. Đã thành xa lắc xa lơ cái thời người ta ưa xem phê bình như
là ngọn roi quất vào con ngựa sáng tác cho nó lồng lên, lao nhanh về phía
trước. Giờ đây, quan niệm phê bình chủ yếu là chia sẻ, cảm thông với người
sáng tạo đã thành quan niệm phổ biến, được nhiều người tán đồng. Chia sẻ
không có nghĩa là không phê, không chê. Có điều, chê, phê trên tinh thần chia
sẻ khác xa với chê, phê theo lối bôi đen, đạp đổ. Nhà văn, đối tượng chính
của phê bình, hơn ai hết là người dễ nhận ra điều này. Thành thật mà nghĩ,
chẳng nhà văn chân chính nào lại luôn ngộ nhận về giá trị của tác phẩm do
mình viết ra, và nói chung là tài năng của mình cả. Nhất thời thì có thể có.
Nhà văn cũng là con người như bao con người khác mà. Bình tâm xem xét lại thì
khác. Lương tri trong họ sẽ lên tiếng. Nếu có gì không phải thì lương tâm của
họ sẽ không yên đâu. Hơn thế, đứng cạnh nhà văn là bao đồng nghiệp, bao công
chúng. Họ chẳng thể nào lầm lạc đâu. Rồi thật giả, đúng sai đều sẽ lộ nguyên
hình dưới ánh sáng của chân lý. Ai đó có thể lừa được một vài người trong một
khỏanh khắc nào đó, làm sao lừa được mọi người, lừa được lịch sử!
Cuối
cùng, tôi muốn nói đến sự gặp gỡ trong tiếp nhận văn phê bình với những áng
văn chương khác. Có nhiều biểu hiện, dễ thấy nhất có lẽ là ở sức thuyết
phục và sự thấm thía trong khi đọc phê bình. Một áng văn phê bình hay
không thể thuần lý mà lý phải đi cùng với tình, chan chứa trong tình - cái
tình chân thật, chân thành.
Thành
công của hoạt động phê bình tùy thuộc rất nhiều ở cách chọn vấn đề, nhất là ở
cách trình bày vấn đề. Ở đây, cảm quan của nhà phê bình mang tính quyết
định. Muốn thế, nhà phê bình phải đằm mình trong đời sống văn chương,
phải quý trọng nhà văn, trân trọng sáng tạo nghệ thuật từ trong thẳm sâu của
lòng mình. Mà trên hết là phải giác ngộ được chức phận xã hội thiêng liêng
của phê bình. Làm được vậy, cầm bút viết phê bình sẽ khác hẳn. Đã đành, đây
không phải là chuyện viết chơi chơi cho vui, viết khơi khơi để kiếm tiền.
Cũng không phải là chuyện đền ơn trả óan. Đáng nói nhất là khi ấy, không một
ai có thể cầm tay bắt nhà phê bình phải viết, ngoài sự thôi thúc mãnh liệt tự
bên trong.
Cảm
quan nghề nghiệp giúp cho nhà phê bình ăn nhập vào tinh thần của thời đại, từ
đó mà nắm bắt được hồn cốt của tác phẩm, tầm mức của nhà văn. Nó nhắc nhở,
gợi mở cho nhà phê bình hướng tới dòng chảy tự nhiên của đời sống văn chương,
mạch nguồn đích thực của sáng tạo nhà văn. Khi ấy, cách viết sẽ khác, giọng
điệu cũng sẽ khác. Nhà phê bình không chỉ là mình nữa mà là người đại diện –
đại diện cho lẽ phải, cho đạo lý, cho nghệ thuật, nghĩa là cho chân, thiện,
mỹ ở tầm cao mà nghệ thuật ngôn từ mong ước vươn tới.
Khi
ấy, áng văn phê bình sẽ giàu sức thuyết phục, bởi cái gọi là ấn tượng
phê bình mà trong những giây phút thăng hoa nhà phê bình đã sáng tạo
nên, chân thành dâng hiến cho người đọc. Hạnh phúc nghề nghiệp sẽ dồn dập đến
với người viết phê bình. Ở chỗ, không bắt người khác thừa nhận mà tự nhiên
người ta phải thừa nhận; không nhắc người ta phải nhớ mà tự nhiên người ta sẽ
nhớ. Tác động xã hội của phê bình được nâng cao dần lên trong lòng công
chúng. Rồi, cái điều tưởng dễ đạt mà thật ra là khó vô cùng sẽ đến với anh:
đó là ý nghĩa thật sự của người cầm bút trong xã hội chúng
ta. Trước nhân dân mình. Và trước dân tộc mình.
Bản
chất nghệ thuật của phê bình văn chương, theo tôi, là mang ý nghĩa như thế.
Thấm nhuần tính nghệ thuật của phê bình, từ nhận thức đến hành động, sẽ là
một trong những động lực cơ bản thúc đẩy hoạt động phê bình, nâng cao chất
lượng phê bình theo mong ước và đòi hỏi của chúng ta hôm nay và mai sau.
PHẠM
QUANG TRUNG
|
Nhận xét
Đăng nhận xét