ĐỂ LÂU CÂU SAI HÓA… ĐÚNG
ĐỂ LÂU CÂU SAI HÓA… ĐÚNG
Nhà ngôn ngữ học người Pháp gốc
Thuỵ Sĩ Charles Bally viết: "Ngôn ngữ ngày mai được chuẩn bị trong một
loạt những cái sai của ngôn ngữ ngày hôm nay". Điều này có nghĩa là những
cách nói sai hiện nay nếu không phê phán, quyết liệt ngăn cấm kịp thời thì sẽ
trở thành những cách nói đúng trong tương lai!
Sai
từ thừa chữ...
Ví dụ: cách nói "chiếc đồng
hồ mới cứng" hiện nay được coi là đúng. Ấy thế nhưng cách đây 40
năm nó bị coi là sai, vì lúc đó "mới cứng" chỉ dùng cho tiền giấy bạc
mới in, còn cứng. Một ví dụ khác: cách nói "Hỗ trợ cho những người
gặp hoàn cảnh khó khăn" hiện nay được coi là bình thường. Trước đây, đó
là cách nói sai. Vì hỗ là lẫn nhau, là từ hai phía, hỗ trợ là
sự giúp đỡ nhau từ hai phía. Lẽ ra phải nói "trợ giúp/giúp đỡ cho
những người gặp hoàn cảnh khó khăn". Ngay từ đầu những cách nói
sai mới cứng, hỗ trợ không bị phê phán, uốn nắn nên dần dần được
nhiều người dùng, kết cục thành cách nói được xã hội chấp nhận.
Những từ ngữ sai bắt nguồn từ
quy định của cơ quan công quyền thì hết cách sửa, vì nó đã thành thuật ngữ của
một khái niệm pháp lí. Ví dụ: xe môtô có dung tích xilanh trên 50cm3 thì
ngành công an gọi là "xe phân khối lớn". Mọi người phải chấp nhận
thuật ngữ này, dù học trò tiểu học cũng biết rằng không có khái niệm phân
khối lớn và phân khối nhỏ. Bây giờ không ai sửa được cái từ ngữ
"xe phân khối lớn" vô nghĩa về khái niệm này nữa! Dùng từ ngữ dư thừa
cũng là sai. Chúng ta nêu ở đây một kiểu dư thừa rất hay gặp trong cấu tạo từ
ghép có một yếu tố Hán-Việt và nay đã thành "đúng": cây đại thụ, đường
quốc lộ, người nông dân…
Từ Hán-Việt thụ là
cây. Thế nên cách nói "Ông là một cây đại thụ trong giới sử học"
là dư, nhưng cách nói này hiện nay được coi là đúng. Và đúng tới mức không thể
bỏ từ cây. Còn câu "Ông là một đại thụ trong giới sử học"
lại bị coi là không bình thường (!). Từ Hán-Việt nông dân là "người lao
động sống bằng nghề làm ruộng" (Từ điển tiếng Việt, Hoàng Phê chủ biên).
Vậy thì "người nông dân" cũng là dư. Những cách nói dư này đã trở
thành bình thường đến nỗi đã đi vào cả thơ văn. Trong bài Viếng bạn,
Hoàng Lộc viết: "Hôm qua còn theo anh Đi ra đường quốc lộHôm nay đã
chặt cành Đắp cho người dưới mộ". Vậy là câu dư để lâu cũng thành đúng!
...
đến sai cả cụm, cả câu
Có những kiểu câu sai ngữ pháp
nay cũng thành đúng. Năm 1975, trong mục Giữ gìn sự trong sáng của tiếng
Việttrên báo Nhân Dân, nhà nghiên cứu Nguyễn Kim Thản với bút danh Vương Thịnh
đã viết về một loại lỗi ngữ pháp "Qua thực tế, cho thấy…" Kiểu lỗi
này được nhiều nhà ngôn ngữ học tiếp tục thảo luận với tên gọi "sai về
trạng ngữ", nhưng không được xã hội và nhất là các cơ quan truyền thông
và công quyền lên án mạnh mẽ nên nó tiếp tục được "duy trì" và nay
thành căn bệnh khó chữa.
Trên các trang báo, trong các
bài viết, xuất hiện không hiếm những câu như "Theo khảo sát mới đây của
các nhà nghiên cứu, cho thấy nạn tự tử ở Nhật Bản ngày càng…" (Chào buổi
sáng, TV1, 14.9.2010).
Thành ngữ "Chân đăm đá
chân chiêu" nói về dáng đi của người say rượu chân phải đá chân trái.
Ngày nay không mấy người biết tiếng Việt cổ: đăm là phải, chiêu là
trái như trong tục ngữ "tay chiêu đập niêu không vỡ". Nhưng từ
"chiêu" gần âm với từ "xiêu", người ta liên tưởng tới
hình ảnh người say thì đi xiêu vẹo, lảo đảo. Thế là thành ngữ trên được nhiều
người nói thành "chân nam đá chân xiêu".
Khi một lỗi sai, một lỗi dư thừa
nào đó trở nên phổ biến thì chúng ta hãy dè chừng: chúng dễ trở thành những từ
đúng trong tương lai. Một kiểu nói sai, nếu để lâu từ thế hệ này sang thế hệ
khác, mà càng về sau thì những người rõ cội nguồn (etymology) của nó càng ít
đi nên họ dễ lầm tưởng là đúng.
Phải
phát hiện "tế bào lạ"
Những từ ngữ sai nào dễ được
chấp nhận? Đó là những từ ngữ sai có điểm tựa là "cơ sở lôgic về
nghĩa", là "từ nguyên dân gian" có vẻ hợp lí. Chiều 9.7.1995,
một nhân viên toà soạn báo nọ hỏi tôi, viết xán lạng hay sáng
lạnmới đúng? Tôi cười: "Cả hai, mỗi cách viết đều sai một nửa, đúng một
nửa". Một mặt, do không biết gốc của xán lạn nên nhiều người
liên tưởng tới ánh sáng, tới sáng sủa, sáng rực rỡ trên những ngọn núi cao,
cuối cùng đã viết xán lạn thành sáng lạn. Mặt khác, ngoại trừ xán
lạn, trong tiếng Việt không còn từ nào mà tiếng thứ hai là lạn, trong
khi đó từ lạng là một đơn vị trọng lượng thì gặp hàng ngày. Ấy thế
là xán lạn thành xán lạng!
Chiều 16.5.1999, trên đài truyền
hình Trung ương, nhạc sĩ HK giới thiệu về chèo giảng giải: nếu hát chèo có dở
nhưng có tiếng trống đệm hay, thì sẽ cứu vãn được cho ca sĩ, đó là vụng
chèo khéo... trống (!). Người Nam bộ có hát chèo đâu mà thành ngữ này vẫn
dùng rất phổ biến? Thực ra trong "vụng chèo khéo chống", hai từ chèo,
chốngliên quan đến mái chèo và cây sào, nghĩa đen của thành ngữ này nói về
chuyện đi lại trên sông nước, còn nghĩa bóng lại là "làm thì dở, kém
nhưng lại khéo biện bạch, chống chế".
Tiếng Việt có cách nói đơn giản
"xe cộ đi lại", "những phương tiện đi lại trên đường".
Nhưng trong chương trình Chào buổi sáng của VTV1 và báo chí nói
chung, cách nói này bị thay bằng một cụm từ Hán-Việt dài gấp đôi: "xe cộ
tham gia giao thông", "những phương tiện tham gia giao thông trên
đường".
Trong hầu hết các trường hợp,
có thể thay "tham gia giao thông" bằng "đi lại". Cơ quan
truyền thông đừng làm tiếng Việt dở đi! Con đường của một câu sai thành đúng
như sau: Một cách nói A lúc đầu bị coi là sai. Do không sửa ngay, dần dần A
trở thành cách nói tranh chấp với cách nói B vốn được coi là đúng.
Tế bào lạ A này dần dần chiếm
ưu thế và đẩy B trở thành cách nói "cổ" ít dùng. Cuối cùng, A hoàn
toàn thắng thế và trở thành chuẩn mới. Một khi những cách dùng sai đã trở
thành đúng thì các nhà ngôn ngữ học không thể áp đặt kiểu "nói đúng phải
là…", bởi lúc đó người ta không theo nữa. Dạy con từ thuở còn thơ. Lỗi
sai cũng phải được nghiêm khắc phê phán ngay từ lúc chúng mới bơ vơ vào tiếng
Việt!
|
GS, TS NGUYỄN ĐỨC DÂN
Nhận xét
Đăng nhận xét