Giai thoại NGUYỄN HIỀN
Giai thoại
NGUYỄN HIỀN
Theo Việt Nam văn hóa sử cương của
nhà sử học Đào Duy Anh, năm 1075, dưới thời vua Lý Nhân Tông, triều đình mở
khoa thi đầu tiên nhằm chọn hiền tài phục vụ đất nước.
Năm 1247, nhà Trần đặt ra tam
khôi - Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa. Chính trong năm này, thần đồng nhỏ tuổi
Nguyễn Hiền thi đỗ trạng nguyên và được vua Trần Thái Tông phong là "Khai
quốc Trạng Nguyên" - vị trạng nguyên đầu tiên ở nước ta, theo Đại Việt
sử ký toàn thư của Ngô Sĩ Liên.
Nguyễn Hiền sinh năm 1234 (một số
tài liệu ghi là 1235) ở làng Dương An, huyện Thượng Hiền (nay là xã Nam Thắng,
huyện Nam Trực), tỉnh Nam Định.
Ông mồ côi cha từ bé và được mẹ
cho theo học sư thầy trong làng. Cậu bé Nguyễn Hiền sớm thể hiện tư chất vượt
trội, học tập rất nhanh. 11 tuổi, Hiền đã nổi tiếng và được mệnh danh thần đồng.
Năm 1247, triều đình mở khoa
thi. Nguyễn Hiền, lúc đó mới 13 tuổi, khăn gói lên kinh, dự kỳ thi đình với bài
phú "Áp tử từ kê mẫu du hồ phú". Trí tuệ tinh thông giúp ông đạt danh
hiệu trạng nguyên - vị trí cao nhất trong tam khôi.
Khi vào cung diện kiến nhà vua,
vua Trần Thái Tông rất thán phục khả năng ứng đối trôi chảy của trạng nguyên nhỏ
tuổi, bèn hỏi ông học thầy nào.
Khi nghe Nguyễn Hiền kể ông chỉ
tự học, chỗ nào không hiểu thì hỏi sư thầy, vua cho rằng, trạng có tài nhưng
còn nhỏ tuổi, chưa hiểu hết lễ nghĩa và phán: "Trạng nguyên niên ấu vị tri
lễ hứa hồi gia học lễ đãi tam niên nhi hậu dụng".
Vì thế, mặc dù đỗ cao, Nguyễn Hiền
chưa được phong chức quan hay mũ áo. Ông trở về quê, tiếp tục đọc
sách.
Trên thực tế, sử sách viết về
Nguyễn Hiền không nhiều, đa phần là những giai thoại truyền miệng, trong đó, nổi
tiếng nhất là câu chuyện ông nặn voi biết đi và câu trả lời về cách xâu chỉ qua
ốc.
Trong cuốn Kho tàng về các
ông trạng Việt Nam, giáo sư Vũ Ngọc Khánh viết về hai giai thoại trên.
Tương truyền, sau khi về quê,
ngoài việc phụng dưỡng mẹ và đọc sách, cậu bé Nguyễn Hiền vẫn thường xuyên chơi
đùa cùng các bạn. Có lần sứ giả nước khác sang thăm, thách đố vua quan nhà Trần
xâu chỉ qua con ốc. Triều đình bó tay. Lúc đó, vua mới nhớ đến trạng Nguyễn Hiền,
sai người đến hỏi ý kiến.
Viên quan được giao việc đến quê
trạng gặp ngay một lũ trẻ chăn trâu đang nghịch đất ngoài làng. Trong đó, một đứa
bé mặt mũi khôi ngô chỉ huy nhóm bạn nặn voi từ đất. Kỳ lạ là con voi đó có thể
đi, hỏi ra mới biết, họ dùng cua làm mình voi và lấy đỉa làm vòi nên con voi có
thể di chuyển.
Viên quan đoán đây là trạng Nguyễn
Hiền nhưng vẫn ra vế đố để thử tài: "Tự là chữ, cắt giằng đầu, chữ tử là
con, con ai con ấy?".
Trạng nhanh chóng ứng đối:
"Vu là chưng, bỏ ngang lưng, chữ đinh là đứa, đứa nào đứa này!".
Biết chắc đây là người cần tìm,
viên quan xuống, truyền lại ý chỉ vua muốn mời Nguyễn Hiền về kinh nhưng trạng
không chịu vì cho rằng, vua làm vậy cũng không đúng lễ.
Quan đành thuật lại câu đố của sứ
giả nước ngoài, Nguyễn Hiền xui bọn trẻ hát:
"Tích tịch tình tang
Bắt con kiến càng buộc chỉ ngang lưng
Bên thì lấy giấy mà bưng
Bên thì bôi mỡ kiến mừng kiến sang".
Quan nghe xong, biết đây là câu
trả lời triều đình cần liền vội vã về kinh.
Hai giai thoại này cho thấy sự
thông minh, lanh lợi của Nguyễn Hiền.
Sau này, Nguyễn Hiền vào triều
làm quan. Theo cuốn Danh nhân văn hóa Nam Định, sử sách không ghi lại được
quá trình làm quan cùng những công trạng của ông khi giữ trọng trách trong triều
đình. Ông cũng không sáng tác thơ văn hoặc có sáng tác nhưng đã thất truyền.
Theo một số ghi chép, có thể
Nguyễn Hiền làm đến chức Thượng thư Bộ Công và từng cho đắp đê quai vạc sông Hồng.
Năm 1255 (một số tài liệu ghi là
1256, 1257), Nguyễn Hiền lâm bệnh nặng, qua đời. Nhà vua thương tiếc truy phong
ông là "Đại vương thành hoàng" và tôn làm thần ở 32 nơi.
Cuộc đời ngắn ngủi của vị Khai
quốc trạng nguyên được tóm gọn trong cuốn Ngọc phả được bảo tồn tại đền thờ trạng
nguyên Nguyễn Hiền ở quê hương ông.
"Thập nhị tuế khôi khai lưỡng quốc
Vạn niên thiên tuế lập tam tài".
Hai câu thơ trên phần nào khái
quát được tài năng lỗi lạc của ông "trạng non" - trạng nguyên đầu
tiên và nhỏ tuổi nhất trong lịch sử khoa cử nước ta.
Nguyễn Sương
Đình
thờ trạng nguyên Nguyễn Hiền ở Nam Định. Ảnh: Wikimapia.
Nhận xét
Đăng nhận xét