"CHỈ XÁC" CÓ PHẢI LÀ "VỎ BƯỞI PHƠI KHÔ" KHÔNG?
"CHỈ XÁC" CÓ PHẢI LÀ
"VỎ BƯỞI PHƠI KHÔ" KHÔNG?
"Chỉ xác" là thảo
dược khá thông dụng trong Đông y; vị đắng, tính hàn, vào hai kinh tỳ, vị; tác dụng
phá khí, tiêu tích, hoá đàm...
-"Việt Nam tự điển" (Hội Khai Trí Tiến Đức-1931) giải
nghĩa: "chỉ-xác • Tên một vị thuốc. Tức là vỏ bưởi non phơi khô
<> Nhiều tiền thì hoàng-cầm, hoàng-kỳ, ít tiền thì trần-bì, chỉ-xác".
-"Việt
Nam tự điển" (Lê Văn Đức-Lê Ngọc Trụ hiệu đính-Sài Gòn-1970):"chỉ
xác • dt. (tb): Vỏ bưởi phơi khô, khí lạnh, vị đắng và chua, không độc
nhưng đàn-bà có thai không được dùng".
-"Từ điển tiếng Việt" (Văn Tân chủ biên-1967): "chỉ xác •
d. Tên một vị thuốc làm bằng vỏ bưởi non phơi khô".
-"Từ
điển tiếng Việt" (Chuyên từ điển New Era-2013): "chỉ xác: vỏ
trái bưởi dùng làm thuốc trong Đông y".
-"Từ điển từ và ngữ Hán Việt" (1989)
và "Từ điển từ và ngữ Việt Nam"(2006) của GS Nguyễn
Lân đều giảng giống nhau: "chỉ xác (Hán. chỉ: cây bưởi; xác: vỏ)
Vị thuốc làm bằng vỏ bưởi phơi khô: Nhiều tiền hoàng cầm hoàng kỳ, ít tiền trần
bì chỉ xác (tục ngữ)".
Các nhà biên soạn từ điển đều khẳng
định rõ ràng như vậy. Nhưng rất tiếc đây lại là sự ngộ nhận, dẫn đến sai lầm
theo kiểu "Dĩ hư truyền hư".
Du 柚,
hay du tử 柚子 mới là bưởi, còn "chỉ" là
cây quýt hôi, hay chanh gai."Hán Việt tự điển" của Thiều
Chửu giảng rõ ràng như sau: "枳 [chỉ] ① Cây chỉ(cây chanh gai) dùng
làm thuốc được, như chỉ thực 枳實 thứ quả
hái còn non, chỉ xác 枳殼 thứ quả hái đã
già"; "Hán Việt tự điển" (Trần Văn Chánh): "枳 [chỉ] [Pinyin: zhǐ] (thực) Cây câu quất, cây quýt hôi,
cây chanh gai. Cũng viết: 枸橘[goujú]".
Sách "Danh từ thuật
ngữ y học cổ truyền" (NXB Y học-2015), phần"dược" chép về "chỉ
xác" như sau: "Chỉ xác (枳殼)
Tên khác: Chanh xác-Trấp-Chấp-Quả trấp già. Bộ phận dùng: Quả của các loại
cây Trấp (Citrus hystrix D.C), họ Cam (Rutaceae), hái lúc đã khá to nhưng còn
xanh, phơi sấy khô. Tên khoa học:Fructus Citri".
Quả
cây "chỉ",枳 thu háichế biến lúc già gọi
là "chỉ xác" 枳殼
Sách "Những cây thuốc
và vị thuốc Việt Nam" (Đỗ Tất Lợi) mục "chỉ thực" viết
như sau: "Chỉ thực 枳實: còn gọi chỉ
xác, xuyên chỉ thực, xuyên chỉ xác. Tên khoa học Citrus sp. Thuộc họ Cam
Rutaceae. Chỉ thực (Fructus Aurantii immaturi) và Chỉ xác (Fuctus
Citri aurantii), đều là quả phơi khô của chừng hơn 10 cây chi Citrus và
Poncirus và Poncirus thuộc họ Cam Rutaceae nhưng thu hái ở thời kỳ khác nhau.
Chỉ thực là quả hái vào lúc còn non nhỏ, có khi bị gió mạnh tự rụng dưới
gốc cây (theo chữ Trung Quốc, chỉ là tên cây, thực là quả). Chỉ
xác là quả hái vào lúc gần chín, thường bổ đôi. Chỉ vẫn là tên cây, xác là
vỏ và xơ, vì quả bổ đôi phơi khô ruột quả bị quắt lại".
Điều thú vị là trong cuốn từ điển
song ngữ Hán Việt cổ nhất hiện còn "Chỉ nam ngọc âm giải nghĩa", cũng
đã định nghĩa "chỉ thực" và "chỉ xác" rõ ràng không kém các
sách từ điển chuyên ngành nam dược hiện đại: "Chỉ thực là quả chấp
xanh bộc càn, Chỉ xác tháng bảy chín vàng". ("bộc càn" =
phơi khô. Xem "Chỉ nam ngọc âm giải nghĩa"-Trần Xuân Ngọc Lan
phiên âm và chú giải-NXB Khoa học xã hội-1985).
Quả
cây "chỉ" 枳 thu hái, chế biến lúc
còn non gọi là "chỉ thực" 枳實
Chúng tôi cẩn thận tra tìm mục "Bưởi 柚" (du 柚) trong
sách "Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam" của Đỗ Tất Lợi,
xem vỏ quả bưởi có còn được gọi, hay được dùng thay cho "chỉ
xác" 枳殼 hay không. Kết quả, các bộ
phận của bưởi được dùng làm thuốc như: lá, vỏ quả, vỏ hạt, dịch ép múi bưởi...không
có bộ phận nào được gọi, hay liên quan gì đến "chỉ xác".
"Chỉ
thực" 枳實 thu hái chế biến từ quả cây
"chỉ" 枳đang còn non
Vậy tại sao lại có sự nhầm lẫn
giữa quả khô của cây "câu quất", "quýt hôi",
"chanh gai"... với "vỏ bưởi khô" như vậy?
Theo chúng tôi, trong trường hợp "què vị" (thiếu vị), các
thầy thuốc Đông y thường tìm cách "thay vị" có công dụng tương đương,
hoặc gần tương đương. Có lẽ ông lang vườn nào đó, vì què vị "chỉ
xác", nên đã liều thay bằng "vỏ quả bưởi khô". Tuy nhiên, dẫu
có như vậy, thì với người biên soạn từ điển, "chỉ xác" 枳殼 vẫn là "chỉ xác", chứ không thể
biến thành "vỏ quả bưởi khô". Mặt khác, tuy có cùng họ Cam,
nhưng dược tính của "chỉ xác" và "bưởi" khác
nhau. Bởi vậy, sách "Đông y toàn tập" (Nguyễn Trung Hoà-NXB Thuận
Hoá-2015) khi chép về "chỉ xác" đã phải lưu ý như
sau: "Chỉ xác (Vỏ quả trấp) Citrus aurantium.L. Họ Cam
quýt (Rutaceae). Bộ phận dùng: Quả trắp già. Dùng thứ quả gần chín, còn xanh vỏ,
đã bổ đôi, cùi càng dày càng tốt, mùi thơm, ruột bé, trắng ngà, để lâu năm, cứng
chắc không ẩm mốc là tốt. Không nhầm với quả Bưởi hay Cam hôi (hai thứ này
thịt xốp cùi mỏng, không bào chế được)".
Vỏ
bưởi phơi khô -Ảnh: ST
Tên vị thuốc liên quan trực tiếp
bệnh tật, sức khoẻ con người. Các nhà biên soạn từ điển cần tra cứu cẩn thận,
phát hiện ra nhầm lẫn, sai sót của người đi trước, kế thừa cái đúng, loại bỏ
cái sai. Nếu không cụ thể, chính xác như từ điển chuyên ngành, thì ít ra giảng
nghĩa khái quát như "Từ điển tiếng Việt" (Trung tâm từ điển
học Vietlex): "chỉ xác • 枳殼 d. vị
thuốc đông y chế biến từ quả già sấy khô của một số cây họ cam quýt".
Hoàng Tuấn Công
6/2016
http://tuancongthuphong.blogspot.com/2016/06/chi-xac-co-phai-la-vo-buoi-phoi-kho.html
Nhận xét
Đăng nhận xét