ĐẠO VĂN
ĐẠO VĂN
“Đạo văn” là gì?
Chữ Hán 盜 [đạo] cổ văn vẽ hình người
đang nhỏ nước dãi, cúi nhìn cái liễn đựng thức ăn vẻ thèm muốn, nghĩa gốc
là trộm cắp.[1]"Thuyết văn giải tự": “盜-私利物也[đạo-tư lợi vật dã] (đạo nghĩa là [lấy] vật
làm lợi riêng). "Hán Việt từ điển"-Đào Duy Anh giải nghĩa: “Đạo 盜: lấy trộm của người. Lấy cái vật
mình không đáng được lấy”. "Hán Việt tự điển"-Thiều Chửu: “Đạo 盜: Ăn trộm ăn cắp, cái gì không phải của
mình mà mình lấy đều gọi là đạo cả.” ...
Vậy, “đạo văn” hiểu
đúng theo nghĩa đối dịch là ăn cắp văn của người khác.
Có thể nói “đạo văn” là
“ngón nghề” xuất hiện khá muộn ở Việt Nam. Xưa kia, các cụ làm sách lưu truyền
hậu thế chủ yếu bằng chép tay hay khắc in ở các cơ sở tư nhân, không ai chứng
nhận tác quyền. Thế mà chẳng ai sao chép, trộm cắp của ai. Ngược lại, lịch sử
văn học Việt Nam để lại khá nhiều tác phẩm khuyết danh (vô danh thị). Một số
tác phẩm giá trị gây tranh cãi về tác giả, nhưng đều do nguyên nhân khách quan.
Mấy ngàn năm chế độ phong kiến cho tới gần trọn thế kỷ XX, khái niệm “đạo
văn” dường như hãy còn xa lạ, hãn hữuvới môi trường văn chương, học
thuật dựa trên nền tảng tài năng, ý thức sáng tạo và lòng tự trọng của người cầm
bút. (Xin chớ lầm sự vay mượn, vận dụng điển cố, điển tích tài tình, có sáng tạo
của người xưa với nghĩa của hành vi “đạo văn” tràn lan hiện nay).
Từ điển thường đi sau thực tế
ngôn ngữ đời sống một bước (dài, ngắn tùy khả năng cập nhật). Nhưng, những gì
các nhà biên soạn thu thập và giải nghĩa chính là con dấu xác nhận cho vấn đề
nào đó từng tồn tại, diễn ra trong xã hội đương thời. Các cuốn từ điển tiếng Việt
tên tuổi xuất bản ở Việt Nam trước năm 1945 (như: Từ điển Việt-Bồ-La-A.D.Rhodes; Đại
Nam quấc âm tự vị-Huình Tịnh Paulus Của; Việt Nam tự điển (Hội khai
trí Tiến Đức), Hán Việt từ điển-Đào Duy Anh...) thu thập rất nhiều loại “đạo”: thâu
đạo, án [ăn] tlộm [trộm](người ăn trộm-Từ điển Việt-Bồ-La), đạo chích (kẻ
trộm), đạo tặc (trộm cắp, giặc giã), đạo kiếp (trộm và cướp), đạo
đồ (bạn trộm cắp) đạo táng (chôn trộm, chôn giấu vào chỗ đất
cấm) đạo danh (ăn cắp tên người làm tên của mình)... Chủ yếu là
"đạo" của cải vật chất, và không thấy có từ “đạo văn”.
Riêng Hán Việt từ điển-Đào Duy Anh (XB lần đầu 1932) có từ “đạo thi” giảng theo nghĩa hẹp: “Dùng trộm câu thơ của kẻ khác”. Sau Đào Duy Anh có “Từ điển Việt Nam” (Thanh Nghị-Vĩnh Bảo, Sài Gòn 1951): “đạo văn (đt) đánh cắp văn”; “Việt Nam tự điển” của Lê Văn Đức (cũng xuất bản ở Sài Gòn) trước 1975: “Đạo văn (đt) Chép văn của người khác làm văn của mình.” Tuy nhiên, ở miền Bắc, các cuốn Từ điển tiếng Việt, Từ điển tiếng Việt thông dụng, Đại từ điển tiếng Việt, Từ điển từ và ngữ Việt Nam do các tác giả Văn Tân, Hoàng Phê, Nguyễn Như Ý, Nguyễn Văn Đạm, Nguyễn Lân... chủ biên hoặc biên soạn, ấn hành những năm 1968, 1995 đến 1998-2000 vẫn chưa thấy từ “đạo văn”xuất hiện (điều này không có nghĩa trong thực tế chưa có chuyện đạo văn xảy ra, nhưng chắc chắn là hãy còn hãn hữu, nguyên do các loại hình báo chí, sách vở xuất bản không phong phú, nở rộ như trong Nam).
Riêng Hán Việt từ điển-Đào Duy Anh (XB lần đầu 1932) có từ “đạo thi” giảng theo nghĩa hẹp: “Dùng trộm câu thơ của kẻ khác”. Sau Đào Duy Anh có “Từ điển Việt Nam” (Thanh Nghị-Vĩnh Bảo, Sài Gòn 1951): “đạo văn (đt) đánh cắp văn”; “Việt Nam tự điển” của Lê Văn Đức (cũng xuất bản ở Sài Gòn) trước 1975: “Đạo văn (đt) Chép văn của người khác làm văn của mình.” Tuy nhiên, ở miền Bắc, các cuốn Từ điển tiếng Việt, Từ điển tiếng Việt thông dụng, Đại từ điển tiếng Việt, Từ điển từ và ngữ Việt Nam do các tác giả Văn Tân, Hoàng Phê, Nguyễn Như Ý, Nguyễn Văn Đạm, Nguyễn Lân... chủ biên hoặc biên soạn, ấn hành những năm 1968, 1995 đến 1998-2000 vẫn chưa thấy từ “đạo văn”xuất hiện (điều này không có nghĩa trong thực tế chưa có chuyện đạo văn xảy ra, nhưng chắc chắn là hãy còn hãn hữu, nguyên do các loại hình báo chí, sách vở xuất bản không phong phú, nở rộ như trong Nam).
Xã hội phát triển, thời đại
internet, các loại sách báo, tạp chí, loại hình xuất bản “bung ra” ra.“Trăm hoa
đua nở, trăm nhà đua tiếng”. Nhiều tài năng sáng tạo xuất hiện, nhưng thành phần
bất tài, lưu manh chữ nghĩa ăn theo cũng không ít.
Năm 2000, TĐTV (Hoàng Phê) tái bản, lần đầu tiên thu thập từ “đạo văn”, nhưng kèm lời chú “ít dùng” và giảng theo nghĩa hẹp: “đạo văn đg (id) Lấy hoặc căn bản lấy sáng tác văn học của người khác làm của mình”. Giống từ điển của Lê Văn Đức, ở đây nhà biên soạn (dường như) đã tránh không đối dịch từ “đạo văn” [ăn cắp văn] trước khi giảng nghĩa từ. Nếu Lê Văn Đức dùng từ “chép văn”thì TĐTV Hoàng Phê lại thay "ăn cắp văn" bằng "lấy sáng tác văn học" để mô tả khá “lịch sự”, nhẹ nhàng hành vi “đạo văn”. Mặt khác, cái mở ngoặc lưu ý “ít dùng” (từ điển Hoàng Phê) phải chăng phản ánh môi trường của văn chương, học thuật sáng tạo ở Việt Nam ít nhiều còn trong sạch? Tuy nhiên, dấu ấn “rơi rớt” đó sẽ mau chóng bị chuyện lưu manh văn chương, chữ nghĩa xô đổ...
Năm 2000, TĐTV (Hoàng Phê) tái bản, lần đầu tiên thu thập từ “đạo văn”, nhưng kèm lời chú “ít dùng” và giảng theo nghĩa hẹp: “đạo văn đg (id) Lấy hoặc căn bản lấy sáng tác văn học của người khác làm của mình”. Giống từ điển của Lê Văn Đức, ở đây nhà biên soạn (dường như) đã tránh không đối dịch từ “đạo văn” [ăn cắp văn] trước khi giảng nghĩa từ. Nếu Lê Văn Đức dùng từ “chép văn”thì TĐTV Hoàng Phê lại thay "ăn cắp văn" bằng "lấy sáng tác văn học" để mô tả khá “lịch sự”, nhẹ nhàng hành vi “đạo văn”. Mặt khác, cái mở ngoặc lưu ý “ít dùng” (từ điển Hoàng Phê) phải chăng phản ánh môi trường của văn chương, học thuật sáng tạo ở Việt Nam ít nhiều còn trong sạch? Tuy nhiên, dấu ấn “rơi rớt” đó sẽ mau chóng bị chuyện lưu manh văn chương, chữ nghĩa xô đổ...
Dường như “thời” của hai chữ “đạo
văn” đã đến!
Chỉ trong khoảng thời gian ngắn,
từ “đạo văn” được hầu hết các cuốn từ điển tiếng Việt ghi nhận. "Đạo
văn" đã trở thành từ thông dụng xuất hiện trên báo chí,
ngôn ngữ đời sống hàng ngày. Thậm chí “đạo văn” trở thành vấn đề nhức nhối của
văn chương, học thuật (hiện nay nếu gõ hai chữ “đạo văn” trên google
sẽ có hiển thị hơn 1 triệu kết quả).
TĐTV xuất bản 2005 (Nguyễn Kim Thản-Nguyễn Đức Dương-Hồ Hải Thụy): “Đạo văn: Lấy cắp lời văn từ tác phẩm (đã công bố) của tác giả để đưa vào sáng tác của bản thân: Lên án gay gắt thói đạo văn.” Ở đây, nhà biên soạn đã mạnh dạn dùng từ “lấy cắp” để chỉ thẳng bản chất vấn đề. Tuy nhiên “chép văn”, “lấy sáng tác văn học” hay “lấy cắp lời văn” đều mới chỉ nghĩa hẹp của “đạo văn”. Bởi thế, lần tái bản năm 2007, TĐTV (Hoàng Phê) đã lược bỏ giới hạn loại hình“văn học” để giảng nghĩa rộng hơn: “đạo: lấy hoặc căn bản lấy sáng tác của người khác làm thành của mình: đạo văn, đạo thơ, đạo nhạc”. Thế nhưng, cố gắng cập nhật của các nhà biên soạn từ điển dường như vẫn không theo kịp tốc độ phát sinh của các loại “đạo” trong thời buổi loạn sách báo, các loại hình xuất bản.
TĐTV xuất bản 2005 (Nguyễn Kim Thản-Nguyễn Đức Dương-Hồ Hải Thụy): “Đạo văn: Lấy cắp lời văn từ tác phẩm (đã công bố) của tác giả để đưa vào sáng tác của bản thân: Lên án gay gắt thói đạo văn.” Ở đây, nhà biên soạn đã mạnh dạn dùng từ “lấy cắp” để chỉ thẳng bản chất vấn đề. Tuy nhiên “chép văn”, “lấy sáng tác văn học” hay “lấy cắp lời văn” đều mới chỉ nghĩa hẹp của “đạo văn”. Bởi thế, lần tái bản năm 2007, TĐTV (Hoàng Phê) đã lược bỏ giới hạn loại hình“văn học” để giảng nghĩa rộng hơn: “đạo: lấy hoặc căn bản lấy sáng tác của người khác làm thành của mình: đạo văn, đạo thơ, đạo nhạc”. Thế nhưng, cố gắng cập nhật của các nhà biên soạn từ điển dường như vẫn không theo kịp tốc độ phát sinh của các loại “đạo” trong thời buổi loạn sách báo, các loại hình xuất bản.
“Đạo luận án” có thể xếp
vào hàng “đại bợm”, sẵn sàng bê nguyên xi hàng chục trang viết của người khác.
(Đa số các công trình này đều "xếp kho" sau khi "bảo vệ"
xong nên rất ít khi bị phát hiện). “Đạo nhạc” ưa hành nghề ở phương
xa, “cuỗm đồ” của người ngoại quốc về "lắp ghép" (Chỉ đến khi có người
tình cờ nghe ca khúc ngoại quốc mới phát hiện ra. Mời
đọc tại đây). “Đạo thơ” có khi là ý tứ, cảm xúc, một vài từ, vài câu,
cho đến cả khổ thơ, bài thơ rồi ung dung đem in báo, dự thi, thậm chí là...đem
tặng! (mời đọc "Lại
một nghi án đạo thơ cần làm sáng tỏ-Trịnh Anh Đạt) “Đạo báo”, xào xáo
tin tức diễn ra thường ngày ở nhiều cấp độ. “Đạo ý tưởng” tinh vi và
rất khó bề kiểm soát...Thời buổi intetnet, báo mạng phát triển trở thành mảnh đất
lý tưởng cho “đạo văn” hành hoành. Chỉ cần vài cái “nhấp chuột”, kẻ đạo
văn đã biến sản phẩm trí tuệ của người khác thành của mình, không mất chút mồ
hôi, công sức. Hai tiếng “đạo văn” trở thành nỗi ám ảnh của những người
cầm bút sáng tạo.
Người xưa thật tài tình, tinh tế
khi dùng hình ảnh một người nhỏ nước dãi thèm muốn và cái liễn đựng thức ăn để
làm nghĩa biểu đạt hành vi "đạo". Thực tế, hành vi trộm cắp dù là của
cải vật chất hay sản phẩm trí tuệ đều có chung một điểm giống nhau: nhòm
ngó, thèm thuồng và cuối cùng không cưỡng nổi ý đồ chiếm đoạt cái của người
khác làm của mình. Bởi vậy, có thể nói trên đời có bao nhiêu loại trộm cắp,
trong văn chương, học thuật có bấy nhiêu loại “đạo”.
Người “đạo” một cách kín đáo, kẻ lại cực kỳ manh động. Có “đạo” thuộc hàng “đại bợm” (bê nguyên văn), có loại chỉ “ăn cắp vặt” (lấy từng đoạn, từng ý). “Đạo”theo kiểu “Đói ăn vụng, túng làm càn” có; đạo để “làm giàu” danh vị, mở “mày mở mặt” với thiên hạ cũng không ít. Điều đáng nói, phần lớn các vụ “trọng án” lại chỉ được “lật tẩy” một cách tình cờ tựa như cách “phát lộ” một di chỉ khảo cổ vậy.
Người “đạo” một cách kín đáo, kẻ lại cực kỳ manh động. Có “đạo” thuộc hàng “đại bợm” (bê nguyên văn), có loại chỉ “ăn cắp vặt” (lấy từng đoạn, từng ý). “Đạo”theo kiểu “Đói ăn vụng, túng làm càn” có; đạo để “làm giàu” danh vị, mở “mày mở mặt” với thiên hạ cũng không ít. Điều đáng nói, phần lớn các vụ “trọng án” lại chỉ được “lật tẩy” một cách tình cờ tựa như cách “phát lộ” một di chỉ khảo cổ vậy.
Ở các nước phát triển, tội đạo
văn (tiếng Anh: plagiarism) có thể bị đuổi học, phạt tiền, truy tố,
tiêu tan sự nghiệp. Có thể lấy ví dụ ở Mỹ: Với sinh viên đạo văn, nhẹ thì bị
trừ điểm, đánh trượt, tạm đình chỉ việc học, nặng thì bị buộc thôi
học, ghi vào hồ sơ lý lịch, học bạ như là một vi phạm nặng về đạo
đức. Nếu đang làm việc sẽ bị giáng chức, nặng hơn là sa thải và khó có
cơ hội tìm việc làm nơi khác. Tên tuổi người vi phạm sẽ bị thông báo
rộng rãi trong giới học thuật, khiến cơ hội công bố các công trình nghiên
cứu hầu như khép lại. Nếu gây hậu quả nghiêm trọng và bị kiện (ăn cắp công
nghệ, sáng tạo) người vi phạm có thể sẽ bị xử theo tội danh hình sự. Với
một sản phẩm sáng tạo, điều trước tiên người ta phải nhờ đến hệ thống dịch vụ
kiểm tra để phát hiện hoặc giúp người cầm bút chuyên nghiệp tránh xa hai chữ
“đạo văn”, dù vô tình hay cố ý.
Trông người lại ngẫm đến ta. Nạn
“đạo văn” diễn ra tràn lan trong thời gian qua có một nguyên nhân không nhỏ đó
là luật pháp không nghiêm, thiếu quy định cụ thể. Những trường hợp bị thu hồi
văn bằng, giải thưởng hoặc kỷ luật, đuổi việc ở Việt Nam rất hãn hữu. Phần lớn
người đạo văn (hoặc cơ quan báo chí đăng bài) chọn giải pháp im lặng, bao che
người vi phạm. Nếu làm gắt thì đưa ra lời xin lỗi. Những trường hợp xin “nộp” lại
tiền giải thưởng, nhuận bút, kèm lời xin lỗi tác giả coi như đã “lịch sự” lắm rồi!
Trong tình hình nhộn nhạo, “khổ chủ” đành xem như “công lý” đã được “thực thi”.
Dường như đạo văn thật dễ dàng
và vô tội! Bởi thế, có kẻ học hàm, học vị tới PGS, TS, Hiệu phó một trường đại
học vẫn còn đạo văn! (Xem
tại đây) Trên báo chí thì có hẳn một “lực lượng” cầm bút trẻ, chuyên
“dạo chơi” trên mạng, sục sạo vào các trang báo địa phương, nhìn ngó các trang
Blog, FB cá nhân, thấy gì “ưng mắt” là “chôm” ngay tức khắc (xem
tại đây).
Có lẽ hành vi trộm cắp đầu tiên
của con người đơn giản chỉ là miếng ăn, sau đó mới đến của cải vật chất; cuối
cùng, và “cao cấp” hơn cả là ăn cắp trí tuệ! Tuy nhiên, xét bản chất hành
vi thì ăn cắp trí tuệ đáng phê phán và đáng hổ thẹn nhất. Bởi những
người đạo văn đều có chữ, được học hành, giáo dục tử tế, đáng ra là lực
lượng trí thức sáng tạo của đất nước. Vậy mà họ lại trộm cắp trí tuệ, giết chết
văn chương, học thuật sáng tạo-học theo cái nghề thượng cổ vốn là vụng trộm miếng
ăn, miếng uống của kẻ “bần cùng sinh đạo tặc”!
Tục ngữ có câu “Gái đĩ già
mồm, kẻ trộm lắm gan”. Tuy mức độ manh động có khác nhau, nhưng có thể nói
“gan” kẻ “đạo văn” to hơn gan kẻ trộm nhiều. Bởi xưa nay, có đạo
chích, đại bợm nào sau khi đột nhập lại dám để lại tên tuổi, địa chỉ đàng hoàng
như kẻ “đạo văn”? Dường như kẻ “đạo văn” không tự thấy mình phạm tội ăn cắp,
và nhiều cơ quan báo chí cũng xem “trộm văn” là chuyện bình thường?
Nếu luật pháp vẫn nhân đạo, xã hội
vẫn nương tay với thành phần lưu manh chữ nghĩa, chắc “thời” của hai chữ “đạo
văn” vẫn sẽ còn dài dài...[2]
Hoàng Tuấn Công
12/1/2015
12/1/2015
Chú thích:
Bài này được viết theo “đơn đặt
hàng” của Nhà báo Lâm Chí Công- báo Lao Động (số Xuân ẤT Mùi-Bắc miền
Trung) nhưng do khuôn khổ có hạn nên HTC không thể đưa phần minh họa, chú
thích sau bài viết.
Tên bài viết in trên báo Lao Động được sửa lại là "Đạo Văn".
Tên bài viết in trên báo Lao Động được sửa lại là "Đạo Văn".
Nhân đây xin được nói lời cảm ơn
anh Thái Vũ (hiện định cư bên Mỹ) và anh Vũ Lương (Trung tâm từ điển học
Vietlex) đã giúp tôi tư liệu hoàn thành bài viết này.
[1]-“Tìm về cội nguồn chữ Hán”-Lý
Lạc Nghị-Jim Waters-NXB Thế giới-1997.
Nhận xét
Đăng nhận xét