MỤC ĐÍCH CỦA VIỆC BÌNH THƠ – Phạm Quang Trung
MỤC ĐÍCH
CỦA VIỆC BÌNH THƠ
Có
sáng tác tất có thưởng thức, hơn thế có những ý kiến bàn bạc, trao đổi về
sáng tác. Cho nên, dầu phê bình văn chương như một bộ môn tương đối độc lập
trong khoa nghiên cứu văn chương mãi sau này mới ra đời, nhưng cảm thụ và
thẩm định tác phẩm như một bộ phận hợp thành của đời sống văn chương thì có
thể nói được nảy sinh cùng với bản thân văn chương.
Trước
hết, phê bình tức là tuyển chọn. Tuyển chọn các bài thơ hay đưa vào tuyển tập
là một động tác phê bình. Lê Quý Đôn nói rõ 5 “lệ” mà ông tuân thủ khi biên soạn
“Toàn Việt thi lục”. Chỉ qua một tuyển thơ “Trích diễm thi tập”, Lê Quý Đôn
đã coi tác giả của nó Hoàng Đức Lương, một người sự nghiệp không còn truyền
lại đầy đủ là một “danh sĩ”. Vậy nên, có thể xem những nhà làm tuyển lớn như
Phan Phu Tiên, Dương Đức Nhan, Hoàng Đức Lương, Lê Quý Đôn, Bùi Huy Bích...
là những nhà phê bình lớn. Trong lời Tựa “Hoàng Việt thi tuyển”, Bùi Huy Bích
viết: “Tố thi nan, tuyển thi vưu nan” (Làm thơ khó, tuyển thơ càng khó). “Khó”
chính là ở chỗ xem xét, đánh giá. Lưu Hiệp viết trong “Văn tâm điêu long”:
“Thư tịch văn học là tinh hoa của đất nước, phải hiểu một cách sâu sắc, cẩn
thận mới thấy hết sự huyền diệu của nó” (Báo Văn nghệ, Số 46/1989). Không
phải ai cũng có thể hiểu “sâu sắc, cẩn thận”. Lỗ Tấn sau này từng chế giễu
các nhà làm tuyển có “con mắt chỉ to bằng hạt đỗ xanh”, bỏ sót biết bao nhiêu
tác phẩm hay. Trong quá khứ, hàng loạt những tuyển tập như “Việt Âm thi tập”,
“Tinh tuyển chư gia luật thi”, “Trích diễm thi tập”, “Toàn Việt thi lục”,
“Hoàng Việt thi tuyển”... đã ra đời, truyền đến chúng ta ngày nay những gia
tài văn chương quý giá của ông cha.
Sau
đó là công việc phẩm bình. Người xưa ý thức rất rõ về vai trò của công việc
“bình duyệt” thơ. Nhiều ý kiến khẳng định trực tiếp. Lời Ngô Thế Vinh trong
“Trúc Đường thi văn tập” là một dẫn chứng điển hình. Nghĩ về mối quan hệ giữa
sáng tác và phê bình, Ngô Thế Vinh liên tưởng tới mối liên hệ giữa Bào và
Chúc. Đó là hai chức quan thời xưa “cùng ở nơi lang miếu, củng cảm cách quỷ
thần” nhưng mỗi người đảm trách một việc. “Bào trông coi việc bếp núc, Chúc
trông coi việc tế tự”. Mỗi người một phận sự, không ai thay thế ai được, tất
cả vì công việc chung. Khi một người trong số họ không làm, hoặc làm không
đến nới đến chốn thì sẽ ảnh hưởng trực tiếp tới công việc của người kia.
“Chúc không làm việc của mình, Bào yên tâm được chăng? Bào không làm việc của
mình, Chúc yên tâm được chăng?” [17, 217]. Lối so sánh sát hợp, có cơ sở vững
vàng từ thực tế.
Việc
phẩm bình một tác phẩm có ý nghĩa định hướng đối với thưởng thức rộng rãi của
người đọc. Cao Bá Quát từng chỉ trích cái lối “không xét kỹ” cảu cầm bút khi
vội cho “Hoa tiên” là “lối văn dâm đãng, khúc hát lẳng lơ” là cái thứ phê
bình “đáng buồn cười biết mấy” [41, 150]. Vậy mà không ít người đã tin và
nghe theo. Nếu ai cũng theo lối thưởng thức “khinh bạc” ấy thì giá trị của
“hoa tiên” sẽ ra sao? Không thể tùy tiện phóng bút trog bàn luận văn chương.
Khi ấy, tác hại sẽ khôn lường.
Do
vậy, sự cẩn trọng, đức khiêm tốn không bao giờ thừa đối với người thưởng thơ,
bình thơ. Đọc “Quy điền thi tập”, Nguyễn Thứ Phủ đã hơn một lần bày tỏ sự
“kính cẩn” của mình khi đặt bút viết bài “Bạt”. Với ông, đây chỉ là một dịp
may để “trộm” thể hiện lòng “ngưỡng mộ” của mình. Người làm thơ cũng với một
thái độ tương tự. Một tài thơ như Ngô Thì Nhậm mà khi gửi những sáng tác mới
của mình tới kẻ tri âm bao giờ cũng kèm theo những lời thật mềm mỏng, nhún
nhường: “Mong anh phủ chính” và “bình điểm giúp” [17, 237-241]. Tự thâm tâm
ông nghĩ thế, đâu phải lời nói đãi bôi.
Vậy
người xưa xác định mục đích của việc bình thơ ra sao? Các danh nho thời trước
thường là những bậc đại khoa, đọc nhiều hiểu rộng. Nhưng với thơ, họ đều
chung một tâm sự: Thật khó đi đến tận cùng nghãi lý của thơ. Cao Bá Quát thú
nhận: “Thơ thật là khó nói” [41, 151]. Ngay và những người tài trí được người
cùng thời đề cao như Phạm Nguyễn Du cũng không mấy cả quyết khi bình phẩm
thơ. Ông nói: “Hay và dở (của thơ) là điều tôi chưa thể tự tin” (Tạp chí Văn
học, Số 5/1981, tr. 158). Thật ra, không riêng gì thơ, văn chương nhìn chung
đều vậy. Những người có trách nhiệm luận bàn sức nặng càng đè nặng lên vai.
Trần Cao Đệ viết: “Người viết đã khó, người đọc lại càng khó... Phương chi
vừa đọc lại vừa bình”. Đúng như nhận thức của Lưu Hiệp trong “Văn tâm điêu
long”: “Tri âm thật là khó thay! Cái âm thực là khó biết, người biết thật là
khó gặp. Gặp được người tri âm nghìn năm mới có một lần”.
Điều
này cũng phù hợp với lý luận hiện đại về thơ và phê bình thơ. Nguyễn Phan
Cảnh nói đến tính “nhòe về nghĩa” của ngôn từ thi ca [42]. Còn với R.
Jakobson, thì coi “tính nhập nhằng” là “một đặc tính nội tại”, là “một hệ quả
bắt buộc” của thông điệp thi ca [25, 28]. Do vậy ông tán thành với W. Empson:
“Những phép bộc lộ về tính nước đôi là nằm từ bản căn của thi ca”. Với W.
Empson, ngôn ngữ thi ca mang tính đa nghĩa. Đó là ưu thế nội tại của nó. Do
đó, không thể phát hiện thông điệp thi ca được ngay mà cần phải tái phát hiện
liên tục [33, 37]. Richards – Một nhà phê bình mới của Mỹ thì cho rằng: thơ
hay nhất phải chứa những xung đột trái ngược và dung hòa chúng ở một “độ
căng” nào đó [33, 39]. Trong tính cực đoan của những ý kiến này không phải
không hàm chứa những điều đúng đắn.
Cái
khó của bình thơ vậy là có nguyên do đồng thời từ hai phía, từ tính đa dạng
của thơ và cả từ tính khác biệt của người thưởng thơ. Cùng hướng tới thơ
Huyền Quang nhưng hai học giả Ngô Thì Sỹ và Lê Quý Đôn ở thế kỷ XVIII lại có
những đánh giá có phần ngược nhau. Ngô Thì Sỹ lấy thơ để minh chứng cho tư
cách thiền giả của Huyền Quang. Trong khi Lê Quý Đôn lại cho thơ Huyền Quang
“không có khẩu khí của người tu hành”.
Nhưng
khó không có nghĩa là “bất khả tri”. Với thơ củng thời và thơ thời trước đều
vậy. Cái quyết định là đem lòng để cảm hiểu lòng. Nói như Vũ Duy Thanh: “Nếu
đem một điểm tâm linh soi rọi, thì tinh thần ngàn xưa xuất hiện ngay đây”
[17, 75]. Ông còn nói: “Nghìn xưa nguyện đem lòng chiếu rọi”. Ở phương Tây
thường coi việc thưởng thức văn chương là một loại hoạt động nhận thức. Ở
Trung Quốc và Việt Nam, trái lại, xem việc đọc tác phẩm trước tiên là sự trải
nghiệm tình cảm của người sáng tạo.
Trước
hết, phải hiểu “tinh thần” của thời gian bộc lộ qua trang thơ. Hiểu đúng và
hiểu rõ. Từ đó mới có cơ sở xem xét, đánh giá. Một tác giả vô danh viết rất
đúng rằng: “Nỗi lòng ủy khúc của người xưa vào mọi lúc thích đáng đều ẩn ở
bên trong thơ sách, chỉ nhờ ta tụng đọc mà thôi” [41. Nên đọc thơ đọc văn là
cuộc tìm kiếm, phát hiện lâu dài. Mà đích là cái “tâm” của người viết. Đỗ
Tuấn Đại tự hỏi: “Tìm thư văn ông (Lý Văn Phức) sao không đi tìm cái tâm của
ông?”. Do đó, đọc thơ, Nguyễn Thứ Phủ gắng “thấy lòng”, gắng phát hiện ra
“cái tinh thần” của người viết ở dưới ngôn từ, ở trong vần điệu.
Không
phải người xưa không chú tâm tới cái hay, cái đẹp về mặt hình thức. Thi ca
khác lời nói thông thường ở hiệu quả cao, ở sức chấn động sâu của lời thơ
được gia công chọn lọc. Tuy nhiên, như lời Nguyễn Tư Giản xác định: “Không
nắm được tinh thần của tác giả, thì khó mà phân biệt được thể cách của tác
giả”.
Cái
quyết định trong thơ là dụng tâm của người viết. Hãy bắt đầu từ đây, rồi mọi
giá trị nghệ thuật sẽ dần dần được soi tỏ. Còn nếu bắt đầu từ giá trị hình
thức thì con đường đi tới tác phẩm của người bình thơ, thưởng thơ sẽ gặp
thuận ít mà nghịch nhiều. Thậm chí ngay cả việc luận bàn thơ cũng có thể trở
thành vô nghĩa. Lê Hy Thường cầm tập thơ “đoạn mở ra xem, thấy như khua ngọc
gõ vàng, lời lời đáng yêu, phong lưu uyển chuyển, có thừa cái chí hướng của
thi nhân. Há chẳng phải ông đã tiến bộ về mặt kỹ xảo? Nếu chỉ vậy e chẳng cần
tôi nói nữa” [17, 124]. Cái hay của lời thơ đâu phải dễ nói. Ngay khi nói
được cái hay của lời, nói đúng nói đủ, cũng chưa phải đã đạt tới cái đích
chính của việc bình duyệt. Đỗ Hạ Xuyên phân tích rõ hơn điều Lê Hy Thường mới
gợi ra bằng sự phê phán nhẹ nhàng mà sâu sắc: “Tựu trung bỏ ngắn tìm dài,
khen nhiều chê ít, mượn bút viết lời, cốt được lâm ly diễm lệ, chứ chưa rỏ được
bản ý của tác giả”. Phải tập trung tâm trí làm “rõ được bản ý của tác giả”
nếu không, “chỉ là sự lội qua văn mà thôi”. Đó cũng là yêu cầu đầu tiên đối
với người dịch thơ. Phan Huy Ích khi dịch “Chinh phụ ngâm” đã không khỏi băn
khoăn: “Vận luật của văn dịch không sao lột hết tinh túy của nguồn văn”. Các
dịch giả có thể chia sẽ nỗi băn khoăn này của ông. Nhưng Phan Huy Ích đồng
thời “tự tin mình đã suy diễn được rõ ràng ý của tác giả”.
Như
vậy, cơ sở ban đầu để có thể “lột hết tinh túy của nguồn văn” đã có. Song
nhận đúng ra bản ý của thi nhân quả còn nan giải. Nguyễn Cư Trinh giải bày:
“Lòng người là vật khó lường, phát ra làm thơ, thành ra lời nói, đến nỗi có
một chữ mà nghĩ ba năm mới được, giảng ngàn năm chưa xong, vì thế, tôi cho là
khó”. Ẩn trong ngôn từ thi ca là tiếng lòng uẩn súc. Nhà thơ muốn tâm sự cùng
người tri âm tri kỷ đương thời và hậu thế. Hạnh phúc của người làm thơ tùy
thuộc vào việc cảm thông nỗi lòng của họ nơi người đọc nhiều hay ít. Trước
kia, có nhà thơ sống suốt đời vẫn không được hưởng dẫu chỉ là chút ít nguồn
hạnh phúc quý giá ấy. Họ đành hướng tới bạn đọc mai hậu. Nguyễn Du chẳng hạn.
Đã có mấy người cùng thời cảm hiểu được lòng ông? Ba trăm năm sau liệu có ai
nhỏ những giọt nước mắt cảm thông lên tác phẩm của ông? Bất tri tam bách
dư niên hậu/ Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như?
Vậy
thì lời nói trên của Nguyễn Cư Trinh không có gì là quá đáng. Đó là nỗi buồn
của những tấn bi kịch giàu ý nghĩa xã hội. Ngay cả niềm vui cũng không hoàn
toàn dễ dàng cảm thông được hết. Đọc thơ, Hà Tông Quyền thành tâm bộc bạch:
“Tôi không đủ phát hiện cái vui của hai ông” . Dẫu là thơ vui hay thơ buồn,
sự xét đoán bao giờ cũng cần tinh tường, thích đáng. Hết sức tránh những lời
bàn bạc mơ hồ, dông dài. Một tác giả vô danh xác định dứt khoát: “Đối với
sách, thơ mà không tìm chứng cớ của nó, thì khó thông với ánh sáng huyền diệu
của tấc lòng” . Đó là bởi, cũng theo lời tác giả, “lập ngôn” có khi “bất hủ”
lại có khi “vô căn cứ”, cũng như “trước thuật” có khi “mở mang cho kẻ sau”
lại có khi “lừa dối người đọc”. Đó là chưa nói lắm khi lời bình chưa tới là
do sức học chưa đủ. Vì vậy câu thơ sau của Nguyễn Thượng Hiền vẫn luôn nhắc
nhủ người đọc chúng ta: Xin đem tập thơ cũ đốt trước làn gió/ Dâng lên
trời xanh hỏi ai người làm chủ thơ văn?/ Và đọc tác phẩm của anh ra sao thế
nhỉ?
Đủ
và đúng trong bình duyệt thơ còn bao hàm sự phát hiện ra những nét riêng biệt
của tác phẩm và của nhà thơ. Vì “văn tự sau trước không giống nhau” (Ngô Thế
Vinh). Ở những đầu óc thông thái của thời trước, bản sắc riêng của thi ca còn
được xem là dấu hiệu của sự thành đạt, dấu hiệu của văn phong Đại gia. Đọc
“Toàn Việt thi lục” của Lê Quý Đôn, Ngô Thì Nhậm sảng khoái đưa ra nhận xét:
“Tiếng vàng tiếng ngọc, thực có thể gọi là nước thơ”. Rồi ông lưu ý: “Tựu
trung, tìm ra khuôn mẫu văn chương to lớn, đáng gọi là thi gia, thì chỉ có
các ông Thái Lã Đường (tức Thái Thuận, 1440 - ?), Bạch Vân Am (tức Nguyễn
Bỉnh Khiêm, 1491 - 1585). Ngoài ra thật xa với vắng lặng” [23, 232]. Tài năng
phải chín đến độ nào đó mới tạo lập nên phong cách. “Luận thi giả” không thể
nào không chấp thuận mọi phong cách trong lúc dụng bút.
Có
người nghĩ, cuộc đời vốn muôn vẻ, hãy gắng ghi nhận cho thật sát thực, ngòi
bút ắt sẽ độc đáo. Ngô Thì Sỹ không tán đồng với cách nghĩ đơn giản ấy:
“Giống như người thợ vẽ truyền thần, thần vốn có thể truyền, nhưng người vẽ
nó thì lại càng nắm bắt hết được cái hình dung của nó”. Bản sắc riêng có được
là do từ cả hai phía, bên trong và bên ngoài; trong đó cái bên trong mới
quyết định.
Thấy
được vai trò của bút pháp, người xưa rất có ý thức phát hiện ra những nét
riêng khi thưởng thơ, bình thơ. Thế gian có phương châm “Tựu sự luận sự” (đến
sự xét sự), thì với người phê bình cần phải “Tựu thi luận thi” (lấy thơ xét
thơ). Thơ hay là ở vẻ độc đáo, mới lạ. Đọc thơ của các bậc nổi danh bên Trung
Quốc, Phạm Nguyễn Du viết: “Đào tạm gần với sự đúng đắn, Khuất hơi quá về bi
phẫn, Đỗ hơi thừa về cùng sầu, Lý phóng đãng mà buông thả, Bạch thất chí mà
cao ngạo, Nguyên thì thấp hơn thế” (Tạp chí Văn học, Số 5/1981, tr. 158). Cái
“thần” của thơ Đào Tiềm, Khuất Nguyên, Đỗ Phủ, Lý Bạch, Bạch Cư Dị, Nguyên
Chẩn trong quan niệm của Phạm Nguyễn Du toát lên từ toàn bộ những phẩm chất
của nội dung được biểu lộ qua hình thức. Phạm Nguyễn Du đã tránh được cái
nhìn duy mỹ, phiến diện khi bàn về phong cách. Nguyễn Dư, bậc tiền bối của
ông, cũng đã phôi thai một cách xem xét tương tự: “Thơ ông Chuyết Am (Lý Tử
Tấn) kỳ lạ mà tiêu dao; thơ ông Vu Liêu (Nguyễn Trực) mạnh mẽ mà kích động;
thơ ông Tùng Xuyên (có lẽ là Nguyễn Tử Thành) như chàng trai xung trận, có vẻ
sấn sồ; thơ ông Cúc Pha (Nguyễn Mộng Tân) như cô gái chơi xuân, có vẻ mềm
yếu”.
Việc
chú trọng tới cá tính của thi nhân trong bình thơ ở các nhà nho nước ta thật
đáng được đề cao nếu có dịp đối chiếu với lịch sử phê bình Trung Hoa thời
phong kiến. Thêm I. S. Lisêvich thì nhìn chung những lời bình phẩm văn chương
ở Trung Hoa xưa kia “mang tính đưa đẩy... nhằm phục vụ mục đích chung là bàn
qua về văn”. Tới nhà phê bình Chung Vinh “cá tính sáng tạo mới được ở vào
trung tâm chú ý của tác giả và sự miêu tả cá tính đó mới được mở rộng và gồm
nhiều bình diện”. Rồi nhà nghiên cứu cho rằng, có thể xem “Thi phẩm” là một
trường hợp hiếm hoi “không điển hình cho tư tưởng văn học Trung Quốc”.
Tìm
hiểu về đạo bàn luận thơ thời trước, ta thấy có nhiều điểm gần gũi đồng thời
có nhiều điểm khác biệt thậm chí xa lạ với lối bình thơ thời nay. Cái chính
là do quan niệm về chức phận của phê bình cơ bản không giống nhau.
|
PHẠM
QUANG TRUNG
Nhận xét
Đăng nhận xét