KHÔNG NÊN HỒ ĐỒ VỚI "THẤU CẢM"
KHÔNG NÊN HỒ ĐỒ
VỚI "THẤU CẢM"
Tuần qua, báo chí và mạng xã hội
bình luận sôi nổi về đề thi ngữ văn THPT năm 2017, với đoạn văn đọc hiểu, trích
dẫn từ sách “Thiện, Ác và Smartphone” của tác giả Đặng Hoàng Giang (NXB Hội nhà
văn, 2017). Xin trích:
“Thấu cảm là khả năng nhìn
thế giới bằng con mắt của người khác, đặt mình vào cuộc đời của họ.
Giống như cái lạnh thấu vào tủy
hay cái đau thấu xương, thấu cảm là sự hiểu biết thấu đáo, trọn vẹn một ai đó,
khiến ta hiểu được những suy nghĩ của họ, cảm được những cảm xúc của họ, và tất
cả xảy ra mà không có sự phán xét.
Khả năng đọc được tâm trí và tâm
hồn của người khác là một khả năng phát triển ở những người mẫn cảm”.
Rất nhiều ý kiến tranh luận trái
chiều, nhưng có thể tổng hợp thành mấy quan điểm chủ yếu như sau:
-Thứ nhất: “Thấu cảm” là một “từ
lạ”, không có trong tiếng Việt, cũng không có trong tiếng Hán, và không được bất
cứ cuốn từ điển tiếng Việt nào ghi nhận. (“Một thạc sỹ công tác tại Viện Từ điển
học và Bách khoa thư Việt Nam thú nhận: “Chưa từng nghe từ này bao giờ”- báo
“Tiền phong”). Vì tiếng Việt không có cái gọi là “thấu cảm”, nên cách hiểu,
cách giảng về “thấu cảm” của TS Đặng Hoàng Giang là vô nghĩa.
-Thứ hai: Từ “thấu cảm” tuy
không thông dụng, nhưng đã được dùng trong thực tế và được từ điển tiếng Việt
ghi nhận. Tuy nhiên, cách giải thích của tác giả Đặng Hoàng Giang mang nặng
tính suy diễn, chủ quan, phi lý.
- Thứ ba: Không có vấn đề gì
đáng phải bàn cãi trong đoạn văn đọc hiểu và đề thi môn ngữ văn.
Trước tiên, xin nói về từ
“thấu cảm”.
Có thể nói, “Từ điển tiếng Việt”
của Trung tâm từ điển học Vietlex (Vietlex) là cuốn từ điển duy nhất (đến thời
điểm này mà chúng tôi biết) có ghi nhận từ “thấu cảm”. Sách này đưa ra hai cách
giải thích như sau: “thấu cảm • 透感 đg.
thấu hiểu và cảm thông một cách sâu sắc” (theo bản có chú chữ Hán cho những từ
Hán Việt, NXB Đà Nẵng, 2015); “thấu cảm • đg. cảm nhận và thấu hiểu một cách
sâu sắc : thấu cảm lòng nhau” (bản không chú chữ Hán, NXB Đà Nẵng, 2007).
Tuy nhiên, nhiều ý kiến cho rằng,
việc Vietlex thu thập và chú chữ Hán cho từ “thấu cảm” là thiếu thận trọng, thậm
chí không đúng, vì đây không phải là từ có trong tiếng Hán. Mặt khác, cách giải
nghĩa của Vietlex theo kiểu lắp ghép máy móc, tuỳ tiện của “từ điển Vũ Chất”
(kiểu như “giao hợp” = giao lưu và hợp tác!). Nghĩa là theo quan điểm này, thì
ngay cả khi “thấu cảm” đã được từ điển tiếng Việt ghi nhận, cũng không có nghĩa
là đúng.
Vậy, nên nhìn nhận vấn đề này
như thế nào?
Theo chúng tôi, cần thấy rằng, từ
Việt gốc Hán không dứt khoát phải là một từ có trong tiếng Hán, được dùng với
nghĩa của tiếng Hán. Từ gốc Hán còn là những từ “có sự vay mượn hoàn toàn
hay một phần ý nghĩa từ tiếng Hán. Khi vay mượn và biến đổi theo những nghĩa
không có trong tiếng Hán thì ngữ tố đó được gọi là Hán Việt Việt dụng” (ví
dụ các từ: lịch sự, tử tế, thông cảm-HTC chú); “Những từ được người Việt tạo
thành từ việc kết hợp các từ tố gốc Hán (với ba mặt hình-âm-nghĩa) theo kiểu của
người Việt và chỉ có người Việt sử dụng. Những đơn vị này không xuất hiện trong
từ vựng của tiếng Hán, tiếng Hàn, tiếng Nhật cũng như khối từ vựng văn ngôn của
các nước này thì được gọi là từ Hán Việt Việt tạo.” (“Nguyễn Trãi Quốc âm từ điển”-Trần
Trọng Dương, NXB Từ điển bách khoa-2014).
Như vậy, căn cứ tiêu chí mà các
nhà ngôn ngữ nói chung, tác giả Trần Trọng Dương nói riêng đưa ra để phân loại,
thì “thấu cảm” thuộc nhóm từ “Hán Việt Việt tạo”. Quá trình sản sinh từ “Hán Việt
Việt tạo” diễn ra cách nay ít nhất cũng đã hơn nửa thiên niên kỷ. Cụ thể, theo
tác giả “Nguyễn Trãi quốc âm từ điển”, thì (cho đến thời điểm này) từ “Hán Việt
Việt tạo” xuất hiện trong thơ quốc âm của Nguyễn Trãi được coi là sớm nhất.
Về từ “thấu cảm”, Nhà nghiên cứu
ngôn ngữ, Ts Hán Nôm Trần Trọng Dương cũng chia sẻ ý kiến với chúng tôi như
sau: “Xét về mặt lý thuyết, "thấu cảm" không có gì sai về từ pháp (cấu
trúc từ) của Hán văn, và không có gì sai về cơ chế sản sinh từ vựng của tiếng
Việt. Nguyên lý này dựa trên cảm thức ngôn ngữ, và tri thức Hán văn của người bản
ngữ, để có thể tiếp tục làm giàu thêm kho từ vựng phong phú của tiếng Việt. Ví
dụ: về cấu trúc tương đương, thấu hiểu >>> thấu cảm >>> thấu
thị >>> thấu đáo. Giống như, lâm tặc> hải tặc> tin tặc> cát tặc”.
Quả vậy, về từ “thấu hiểu”, “Từ
điển tiếng Việt” (Vietlex) giảng như sau: “thấu hiểu • 透曉 đg. hiểu một cách sâu sắc, tường
tận: thấu hiểu lòng nhau”; “Hán ngữ đại từ điển” giảng: “thấu hiểu: hiểu một
cách triệt để, tường tận” (nguyên văn: “triệt để hiểu ngộ 徹 底 曉 悟”). Theo đó, với từ “thấu cảm”,
thì “thấu” ở đây là “thông thấu” 通透 (Hán
điển giảng: “thông thấu = thấu hết; hiểu rõ” [nguyên văn “通透 (penetrating): 通徹, 明白”]; “cảm” 感 nghĩa
là sự rung động, nhận biết bằng giác quan, hoặc bằng cảm tính về sự vật, hiện
tượng nào đó. Bởi vậy, “thấu cảm” có thể được hiểu là sự cảm nhận, hiểu biết một
cách sâu sắc, tường tận về trạng thái tâm lý, hoặc cảnh ngộ… của ai đó. Tuy
nhiên, “cảm” trong “thấu cảm” là cảm nhận mang tính chất cảm thông, chia sẻ,
chứ không phải là cảm nhận nói chung. Theo đó, phương pháp định nghĩa phổ biến
trong từ điển giải thích là dùng “từ bao”. Nghĩa là phải thể hiện được mối quan
hệ trực tiếp của nội dung định nghĩa với yếu tố thể hiện ở đầu mục từ. Bởi vậy,
từ cách tạo từ đến lời giảng của Vietlex: “thấu cảm: cảm nhận và thấu hiểu một
cách sâu sắc”; hoặc “thấu hiểu và cảm thông một cách sâu sắc”, hoàn toàn không
có gì là bất thường, ngô nghê. Ví dụ thêm, từ “cân xứng” 斤稱 (Hán ngữ = tương xứng相稱) là một từ “Hán Việt Việt tạo” (đã
có trong thơ quốc âm của Nguyễn Trãi). Từ điển của Vietlex giảng: “cân xứng
• 斤稱 cân
đối và phù hợp với nhau. Đn: tương xứng”. Tuy nhiên, “cân xứng” cũng có thể được
giảng là “cân đối và tương xứng”, mà không bị xem là cách ghép từ và giải thích
theo kiểu máy móc của “từ điển Vũ Chất”. Hoặc “cách điệu” 格調, được “Hán Việt từ điển” của
Đạo Duy Anh giảng là: “cách-thức và thanh-điệu của văn-chương”…
Theo ngữ liệu của Vietlex, thì
“thấu cảm” đã xuất hiện trong văn học xuất bản từ năm 1941. Đó là truyện ngắn
“Những nỗi lòng” (nằm trong tập truyện ngắn “Nằm vạ” của Bùi Hiển):
“Anh viên chức đạc điền
trước nhà, bác thợ may hàng xóm, chị bán cháo bánh canh thường ngày cung cấp
cho tôi món quà sáng thơm ngon ngầy ngậy, họ sống ra sao, lo nghĩ những gì, họ
yêu ai và ghét những ai? Tại sao cô em gái tôi thương yêu nhất đời lặng lẽ khóc
hai lần giữa ngày mồng một Tết? Tôi không hề biết, không hề biết!
Tâm hồn tôi trở nên lo lắng. Tôi
sống chăm chú, vểnh tai và giương mắt như con nai rừng rậm, tôi muốn cho linh
giác thẳng căng, để mà THẤU CẢM, một cách lẹ làng tế nhị, sự thầm kín ủ trong
những nỗi lòng”.
Ngoài ra, cũng theo ngữ liệu (do
Trung tâm từ điển học Vietlex cung cấp cho chúng tôi), “thấu cảm” còn xuất hiện
trong rất nhiều tác phẩm khác, như:
-“Tối đen, yên ắng. Bóng tối trở
nên lạnh. Đã đến lúc phải về rồi, Kiên thầm nghĩ và phóng tay ngồi dậy. Chẳng
hiểu sao cậu cảm thấy một nỗi tiếc nuối cay đắng, cảm thấy cái việc phải rời
đây ra về là nặng nề quá sức mình. Như THẤU CẢM được lòng Kiên, Phương khẽ nói:
- Chẳng sợ đâu. Đằng nào cổng
trường cũng đóng rồi. Đợi tối khuya cụ lao công gà gật, ta trèo tường biến”. [Bảo
Ninh. Nỗi buồn chiến tranh”. 1990].
-“Thuật lắng nghe một vấn đề,
không phải chỉ bằng tai mà còn cả bằng mắt, để ý những cử chỉ nhỏ của người
nói, để dễ tạo cho mình một THẤU CẢM về sự kiện, tâm trạng và âm vang trong cơ
thể người kể”. [Thế Bảo Tịnh. Hà Nội mới cuối tuần. 1996]
-“Không nhận thức rõ ràng nguồn
gốc tư tưởng nhân đạo đậm đà bản sắc dân tộc này thì sẽ dẫn tới sự đối lập cực
đoan giữa cá nhân và xã hội, giữa cái tôi và cái ta, giữa chủ thể đạo đức và chủ
thể trí tuệ, không dễ gì THẤU CẢM được “sự thật bên trong” của những câu thơ
“Vui vẻ chết như cày xong thửa ruộng.” [Nguyễn Thanh Hùng. Văn nghệ. 1996]
-“Cha mẹ lại cũng cần THẤU CẢM với
trẻ, nhớ lại cái thuở tuổi mới lớn của mình để hiểu những phản ứng của trẻ bây
giờ, nhưng vẫn phải có trách nhiệm giám sát, cố vấn”. [Đỗ Hồng Ngọc. Kiến thức
ngày nay. 1997]
-“Thiên nhiên thật thiên vị, dường
như đã dồn hết cả tinh tuý của đất trời về phía Tây Hồ. Đã có biết bao mùa thu
đến rồi đi qua, vậy mà cứ mỗi một mùa thu về lại dậy trong tôi những cảm giác mới
lạ, THẤU CẢM bằng cả tâm hồn”. [Báo Doanh nghiệp chủ nhật. 1997]
-“Chủ tịch Hồ Chí Minh là tấm
gương sáng về giao tiếp quản lý. Đó là sự giao tiếp luôn hướng vào quần chúng,
đồng cảm ở mức độ THẤU CẢM với họ, để ứng xử phù hợp - sáng tạo và cách mạng,
như đồng chí Phạm Văn Đồng nhận xét: “Hồ Chí Minh rất giản dị trong lời nói và
bài viết vì muốn cho quần chúng hiểu được, nhớ được, làm được”. [Nguyễn Liên
Châu. Giáo dục & Thời đại chủ nhật. 1999].
Dĩ nhiên, ngữ liệu thống kê trên
đây của Vietlex không có nghĩa năm 1941 là thời điểm (hoặc mới là thời điểm) xuất
hiện từ “thấu cảm”; hoặc đến nay chỉ chừng ấy tác giả, tác phẩm sử dụng từ này.
Như vậy, có thể “thấu cảm” chưa
được sử dụng rộng rãi và biết đến nhiều trong đời sống hàng ngày, hãy còn xa lạ
với học sinh phổ thông, nhưng không phải là quá xa lạ với nhiều người, đặc biệt
là người cầm bút, càng không phải là “từ lạ” do TS Đặng Hoàng Giang “sáng chế”
ra.
Trở lại hai chữ “thấu cảm”. Tiếng
Việt mượn nhiều từ gốc Hán vào kho tàng từ vựng của mình, đồng thời cũng tự tạo
ra nhiều từ mới bằng các từ hoặc yếu tố gốc Hán. Qua quá trình sử dụng, có những
từ bị “rụng” bớt nghĩa, hoặc chuyển nghĩa (thêm nghĩa mới). Những từ này nhập
vào hệ thống từ vựng tiếng Việt, chịu sự chi phối của các quy luật ngữ âm, ngữ
pháp và ngữ nghĩa của tiếng Việt, trở thành tài sản của người Việt, mà không dứt
khoát phải phụ thuộc vào người Hán. Người Hán nói “cảm thông”, ta cũng nói “cảm
thông” với nghĩa tương đương, nhưng lại có thêm từ “thông cảm” với nghĩa khác
cách dùng của Hán. Hán nói “tương xứng”, ta cũng nói “tương xứng”, nhưng lại có
thêm “cân xứng”. “Tương xứng” và “cân xứng” của ta cũng không đồng nghĩa trong
mọi trường hợp.
Tiếng Việt uyển chuyển và phong
phú là thế. Bởi vậy, ngay cả khi “thấu cảm” không có trong tiếng Hán, hoặc chưa
có bất cứ cuốn từ điển tiếng Việt nào ghi nhận từ “thấu cảm”, thì điều đó hoàn
toàn không có nghĩa là từ này không có trong tiếng Việt. Điều đáng hoan nghênh
là “Từ điển tiếng Việt” của Trung tâm từ điển học Vietlex đã bám sát, phản ánh
kịp thời đời sống ngôn ngữ, sưu tầm ngữ liệu một cách bài bản, rồi bổ sung từ
“thấu cảm” vào từ điển từ năm 2007[1].
Tóm lại, theo chúng tôi,
dù thông dụng, hay chưa thông dụng, chúng ta cũng nên nhìn nhận từ “thấu cảm” một
cách công bằng như bao từ “Hán Việt Việt tạo” đã sinh ra trong quá trình phát
triển, làm giàu thêm cho tiếng Việt. Nghĩa là nếu đoạn văn đọc hiểu trích từ “Thiện,
Ác và Smartphone” có vấn đề, hãy đưa ra lý lẽ để bác bỏ, phê phán chính nó, chứ
không nên và không thể “tẩy chay”, loại trừ luôn từ “thấu cảm”[2].
Hoàng Tuấn Công
6/2017
Chú thích:
[1] Công bằng mà nói, nếu so sánh
cách dùng từ “thấu cảm” trong kho ngữ liệu của Vietlex, với cách “tán” của TS Đặng
Hoàng Giang, thì “thấu cảm” thực ra mang nghĩa giản dị, dễ hiểu hơn nhiều.
Nghĩa là tác giả “Thiện, Ác và Smartphone” đã gán thêm cho “thấu cảm” nhiều
nghĩa rất bí hiểm, linh diệu. Ví dụ, đoạn văn trong “Nỗi buồn chiến tranh”, khi
“thấu cảm được lòng Kiên”, thì Phương vẫn quan sát và cảm nhận bằng giác quan của
chính mình, chứ đâu phải nhìn bằng “con mắt của người khác”? Hay, Phương chỉ
“thấu cảm” trạng thái tâm lý của Kiên trong cảnh ngộ cụ thể (“cảm thấy một nỗi
tiếc nuối cay đắng, cảm thấy cái việc phải rời đây ra về là nặng nề quá sức
mình”), chứ đâu phải là “sự hiểu biết thấu đáo, trọn vẹn” của Phương về con người
Kiên (tức hiểu biết tất cả tâm tính, niềm vui, nỗi buồn, hay thiện ác trong một
con người). Từ chỗ “thấu cảm” được “nỗi tiếc nuối cay đắng” trong lòng Kiên,
Phương đã nói lời chia sẻ, an ủi, cảm thông.
Hoặc trong đoạn văn của Thế Bảo Tịnh:
“Thuật lắng nghe một vấn đề, không phải chỉ bằng tai mà còn cả bằng mắt, để ý
những cử chỉ nhỏ của người nói, để dễ tạo cho mình một THẤU CẢM về sự kiện, tâm
trạng và âm vang trong cơ thể người kể”, chúng ta thấy rõ, cách lắng nghe đế thấu
cảm là vận dụng cùng lúc các giác quan (tai mắt) của chính mình; và cũng chỉ
“thấu cảm” về “sự kiện, tâm trạng” của người kể chuyện trong lúc đó, chứ đâu phải
hiểu “thấu đáo, trọn vẹn” người đang kể chuyện! Ấy là chưa kể đến những ví dụ về
sự thấu cảm của tác giả Đặng Hoàng Giang cũng chưa thể gọi là “thấu cảm” được.
Ý kiến riêng của tôi, đề thi môn
ngữ văn THPT năm 2017 có "vấn đề", Trường hợp lấy đoạn trích trong
“Thiện, Ác và Smartphone” và yêu cầu thí sinh chỉ ra những điểm chưa hợp lý
trong cách hiểu từ “thấu cảm” của tác giả, lại là chuyện khác. Tuy nhiên, đó
không phải là yêu cầu phù hợp với trình độ của học sinh THPT.
[2] Xin tham khảo thêm một số
ngữ liệu do Vietlex thu thập (chúng tôi viết hoa THẤU CẢM là để nhấn mạnh và dễ
quan sát):
-Tức là, đối với một nhà lãnh đạo,
THẤU CẢM không có nghĩa là việc cố gắng hùa theo cảm xúc của những người khác,
lấy cảm xúc của họ làm cảm xúc của mình, với mục đích làm hài lòng mọi người;
trái lại, nó mang ý nghĩa chỉ về việc trong tiến trình đưa ra các quyết định
sáng suốt, nhà lãnh đạo ấy biết ân cần quan tâm đến những tâm tư tình cảm -
cũng như đến nhiều yếu tố khác nữa - của các nhân viên mình. [misa.com.vn.
17/12/2012.]
-Nét khác biệt giữa hai người quản
lý kia chính là sự THẤU CẢM. Người thứ nhất quá đỗi lo lắng về "số phận"
của chính bản thân, đến độ không thiết đoái hoài gì đến nỗi lo âu của các nhân
viên mình. Người thứ hai thì bằng trực giác mà biết được những cảm giác của các
nhân viên anh, hiểu được những nỗi lo sợ họ đang mang trong lòng, và anh đã tìm
cách dùng lời lẽ mà động viên họ. [misa.com.vn. 17/12/2012.]
-Những người có khả năng THẤU CẢM
đều bắt nhịp được với những gì tinh tế được biểu hiện qua ngôn ngữ cơ thể; họ
có thể nghe ra được thứ thông điệp nằm sâu bên dưới lớp vỏ ngôn từ. Trên hết, họ
có được một cách nắm bắt sâu xa về cả sự tồn tại lẫn tầm quan trọng của những
nét khác biệt giữa các nền văn hoá hay giữa các dân tộc với nhau. [misa.com.vn.
17/12/2012.]
-Bạn đời sẽ thể hiện cảm xúc dễ tổn
thương nhiều hơn thay vì cảm xúc phản ứng (ví dụ tức giận), từ đó càng gợi lên
sự THẤU CẢM giữa hai vợ chồng.
Điều này cũng giúp các cặp vợ chồng
biết tìm hiểu và cảm thông hơn về hoàn cảnh gia đình của nhau. Nó gợi lên sự THẤU
CẢM về các nhu cầu chưa đạt được và lý do tại sao hoàn cảnh hiện tại dẫn đến những
phản ứng mạnh mẽ. Các cặp vợ chồng cũng cần tò mò về nhau trong vấn đề này vì
tò mò cũng tạo điều kiện để tăng sự THẤU CẢM giữa đôi bên. [doanhnhansaigon.vn.
22/11/2015].
-Bổ sung thêm một số thông tin
khoa học giúp các bạn nhỏ nhận thức sâu sắc hơn về ý nghĩa của những vận động tự
nhiên đối với cuộc sống loài người, thông qua những tình tiết suy tư của ếch
xanh, tôi mong cuốn sách gợi dậy những hạt mầm THẤU CẢM với tự nhiên, biết rung
động trước một chiếc lá chao nghiêng, một hạt mưa rơi lan toả sóng trên mặt nước…
[Kim Yến. tiepthithegioi.vn. 30/11/2016]
-Nghe tiếng loài vật, con người
nhận ra loài vật có sinh mệnh, tâm hồn, tình cảm, cảm giác, ngôn ngữ do vậy,
các nhân vật trong truyện THẤU CẢM với động vật, chia sẻ cảm giác bị đau với
chúng. [Trần Thị Ánh Nguyệt. tapchisonghuong.com.vn. 16/01/2017]
Nhận xét
Đăng nhận xét