“ĐẦU SÚNG” ẨN DỤ CHO “ĐẦU BUỒI” HAY “ĐẦU NGƯỜI”?

“ĐẦU SÚNG” ẨN DỤ CHO

“ĐẦU BUỒI” HAY “ĐẦU NGƯỜI”?

Tôi đã có đến hai bài làm rõ “đầu súng” (trong “đầu súng trăng treo”) không liên quan đến “đầu người”. Bởi vì bản thân “đầu” là một từ độc lập, mượn tự hình gốc Hán là cái nắp đậy (亠), nghĩa gốc là chỉ phần trên cùng, không phân biệt đó là đầu gì. Khi kết hợp với cái gì thì nó ra cái đầu đó và xác định nghĩa cho cái đó: đầu người, đầu bò, đầu sông, đầu núi, đầu gậy, đầu súng… Trong trường hợp này, nghĩa ban đầu là chỉ phần trên cùng không thay đổi. Không có chuyện “chuyển nghĩa” khi một từ kết hợp tự nhiên với một từ trong trường hoạt động của nó. Nên nhớ là sách giáo khoa hỏi sự chuyển nghĩa của bản thân từ “đầu” chứ không hỏi cả cụm từ rồi khoe cả tràng “ẩn dụ tri nhận”. Khoe theo cách “bác sĩ – thằng bán thịt” của Nguyễn Vượng thì đúng là “cục phân” với “nắm cơm” cũng có quan hệ liên tưởng nếu đầu người nghĩ theo cách của đầu chó.

Cái tối thiểu là phân biệt từ với cụm từ, nghĩa chung với nghĩa xác định, từ nhiều nghĩa với hiện tượng chuyển nghĩa, kể cả ẩn dụ tu từ với ẩn dụ tri nhận, các giáo sư tiến sĩ ngữ học còn chưa rành mà khoe đủ thứ để cãi cho một bài tập tiếng Việt lớp 9?

Nhắc lại bài tập SGK lớp 9 rành rành hỏi về ẩn dụ tu từ từ vựng, ở từ “đầu”, chứ không phải hỏi cái quan hệ cả cụm “đầu súng” với “đầu người” theo ẩn dụ ý niệm (conceptual metaphor) của ngôn ngữ học tri nhận.

Mà nếu nhìn dưới góc nhìn ngôn ngữ học tri nhận thì giữa các loại đầu: đầu người, đầu bò, đầu sông, đầu núi, đầu gậy, đầu súng… có quan hệ bình đẳng trong tri nhận về không gian chứ không có chuyện “đầu người” chuyển thành “đầu súng” hay đầu gì khác. Tất nhiên, tri nhận về không gian có dựa vào con người làm hệ quy chiếu (lấy tầm vóc của mình để tri nhận trên, dưới, cao, thấp…), nhưng khác với lấy “đầu người làm gốc” trừ phi điều đó bị hiểu thô thiển bởi cái đầu của các nhà Việt ngữ học. Điều này tôi sẽ nói rõ trong một bài khác.

Nếu ai đã từng đọc giải kiến tạo (de-construction) của Derrida thì rất dễ hiểu vấn đề. “Đầu” trong trường hợp này cũng giống như cái ví dụ về “nước” trong giải thích của Derrida: “nước” là cái biểu đạt (signifier) ban đầu, và để xác định cái được biểu đạt (signified) của nó, trong quá trình sử dụng, “nước” tự nó đã sản sinh và phát tán liên tục những cái biểu đạt mới và từ đó mới thành nghĩa: nước sông, nước bể, nước giếng, giọt nước, thác nước, hơi nước… thậm chí được thay thế thành H2O, water. Hậu quả là “không xác định cái được biểu đạt” mà chỉ có “cái biểu đạt của cái biểu đạt”. Theo Derrida, nghĩa gốc là thứ bất khả truy nguyên vì lịch sử của từ là rất tương đối và vô tăm tích.

Nhưng đó là chuyện của giải cấu trúc.

Một bạn phản biện rất hay rằng, nếu “đầu” tất yếu phải là “đầu người” thì tiếng Việt bị thừa chữ “người”, từ nay chỉ cần nói “đầu” thì ắt đã là đầu người. Chẳng hạn, “Trai thì trung hiếu làm đầu” thì ắt hẳn “đầu” đó là “đầu người”? Khi lấy con người làm trung tâm theo cách hiểu về thuyết “dĩ nhân vi trung” của mấy giáo sư Việt ngữ học thì từ “đuôi” ắt cũng là “đuôi người”. Lẩn quẩn một hồi, hóa ra ngôn ngữ ra đời ngay khi con người chưa tiến hóa đến mất cái đuôi. Vậy là “đuôi chó”, “đuôi bò”, “đuôi thuyền”, “đuôi đèn”… đều là ẩn dụ cho cái “đuôi” của con người, nghĩa gốc?

Các sách Ngôn ngữ học tri nhận Việt Nam đều hiểu “dĩ nhân vi trung” là lấy con người để mô tả vạn vật, chẳng hạn, Trần Văn Cơ còn khẳng định như đinh, rằng “con người là một tiểu vũ trụ” nên bản thân nó chứa tất cả vũ trụ bên ngoài, và con người đã dùng từ ngữ chỉ người rồi gán cho tất cả vạn vật? Vậy mà không ai phản biện, rằng từ chỉ con người có số lượng bao nhiêu mà có thể dùng để chuyển cho hằng hà sa số sự vật, hiện tượng trong trời đất?

Cái gọi là “dĩ nhân vi trung” lấy con người làm hệ quy chiếu của nhận thức (tri giác, trải nghiệm, tư duy nguyên thủy, ngây thơ về không gian, vị trí, dạng thức…) bị hiểu thô thiển thành lấy cơ thể con người đặt tên cho sự vật hiện tượng, thậm chí đem đồng nhất với ẩn dụ tu từ nên mới ra sự kỳ quặc ấy.

Một bạn trách lẽ ra tôi không nên dẫn những từ ngữ tục. Ơ hay, từ ngữ tục là một phần sinh ngữ của mọi ngôn ngữ, nếu không nói có khi chính từ ngữ tục mới là ở dạng nghĩa gốc, vì nó phải ra đời trước những lớp từ gọi là thanh. Những cái gọi là nhã ngữ, nói né, nói tránh, thậm chí nhiều ẩn dụ, hoán dụ đều là sản phẩn của cấm kỵ. Có tục thì mới có cấm để từ đó đẻ ra những từ gọi là thanh. Thanh một hồi vươn ra bên ngoài tự nhiên và vươn lên đến tận cái thiêng ở trên trời thì còn gì là “dĩ nhân vi trung”? Nhà ngôn ngữ học khoe tri nhận luận với phương châm “dĩ nhân vi trung” mà cắt hẳn từ ngữ tục đi khác nào tự thiến hoặc thành kẻ mù lòa, làm sao có thể tìm thấy “nghĩa gốc”?

Nhân nói từ ngữ tục mới là từ mang nghĩa gốc, tôi lại khẳng định điều bài trước đã nói. Nếu “đầu súng” có mang tính ẩn dụ, cứ cho là ẩn dụ tri nhận của phương châm “dĩ nhân vi trung” đi, thì đó phải là ẩn dụ cho cái “đầu buồi”. Bởi vì, để né tránh “đầu buồi” tục, người ta đã thay thế thành “đầu súng” thanh, thiêng. Ẩn dụ phải dựa trên trục liên tưởng hay tương đương, “đầu súng” và “đầu người” đều có khả năng khạc đạn, tất nhiên là khác biệt giữa đạn đồng và đạn… nước, đạn giết người và đạn… đẻ ra người. Đó mới là thực tiễn tri nhận, khi ngoài đời người ta vẫn dùng “súng” thay “buồi”. Ẩn dụ này vừa đảm bảo “dĩ nhân vi trung” vừa chắc chắn lành mạnh hơn thứ ẩn dụ dùng “đầu súng” thay thế cho “đầu người” (vì đầu người mà khạc đạn thì đúng là cái đầu khốn nạn). Vậy thì bài thơ Đồng chí phải sửa câu “Ruộng nương anh gửi bạn thân cày” thành “Vợ con anh gửi bạn thân cày”. Bởi vì trong đêm trăng ấy, anh lính nghĩ thằng bạn thân nào đó đang cày vợ mình mà giương cái súng trong quần lên dưới trăng? Thật là thô bỉ nhưng nhà ngôn ngữ học tri nhận Nguyễn Vượng bảo không liên tưởng từ súng sang một bộ phận cơ thể người thì làm sao “đảm bảo chất thơ”!? Hơ hơ…

Chu Mộng Long