TRIỀU: CHIỀU – CHẦU: CHÀO
TRIỀU: CHIỀU – CHẦU: CHÀO
Trong tiếng Việt hiện đại, với
chiều hướng, chiều chuộng, chiều hôm, ta có 3 chữ/từ chiều riêng biệt, nghĩa là
hoàn toàn độc lập với nhau.
Nhưng xét về mặt từ nguyên thì đây lại là 3 từ
cùng gốc, và là những từ Việt gốc Hán, bắt nguồn ở một từ ghi bằng chữ [潮] mà âm Hán Việt hiện hành là trào, cũng đọc triều.
Nói một cách đơn giản và ngắn
gọn thì cái nghĩa thông dụng của chữ triều [潮], là “hiện tượng nước biển lên xuống”. Từ nghĩa gốc này, ta có hai tiếng
trào lưu [潮流], tức triều lưu, mà nghĩa đen là “triều
lên hoặc xuống” rồi nghĩa bóng là “lưu hành xu thế đích động hướng” [流行趋势的动向], nghĩa là “hướng diễn
tiến của xu thế đang thịnh hành”, mà nghĩa trong tiếng Việt được Từ điển tiếng
Việt của Vietlex do Hoàng Phê chủ biên giảng là “xu hướng đang được đông đảo
người theo trong một lĩnh vực tư tưởng, văn hóa...”. Cái nghĩa trên đây cho thấy
triều [潮] là nguyên từ của chiều trong chiều hướng.
Còn về quan hệ TR « CH của hai chữ này thì ta có hàng loạt dẫn chứng mà sau đây
là một ít: trà « chè; trá [榨], dụng cụ dùng để ép lấy
nước « che, dụng cụ ép mía; trai [齋] « chay trong ăn chay
và chái trong chái nhà (do hai nghĩa khác nhau); trảm « chém; trản « chén...
Từ chiều trong chiều hướng,
ta có thêm động từ chiều trong chiều chuộng: chiều là nương theo ý muốn, sở
thích, áp lực... của người khác mà làm, nghĩa là làm theo chiều hướng mà người
khác muốn, khuyên, bắt... mình thực hiện. Đại Nam quấc âm tự vị của Huình-Tịnh
Paulus Của đã sai khi ghi động từ này thành “chìu”. Đây là một từ thống nhất
cho cả miền Bắc lẫn miền Nam nên nó phải được ghi với nguyên âm đôi iê. Cả chiều
trong chiều hướng cũng bị Paulus Của ghi sai thành “chìu”.
Thế còn chiều trong chiều
hôm thì sao? Thì cũng do chữ triều [潮] này mà ra. Hán ngữ đại
tự điển (Thành Đô, 1993) đã giảng tại nghĩa 3 rằng [潮] là “đại chỉ nhất trú dạ” [代指一昼夜], nghĩa là “dùng
thay cho một ngày đêm”.
Với cái nghĩa này thì triều
[潮] là nguyên từ của chiều trong chiều hôm, khác
nhau chỉ là ở chỗ, sau khi đi vào tiếng Việt thì chiều không còn chỉ khoảng thời
gian 24 giờ của một ngày đêm nữa, chỉ dùng để chỉ thời gian sau trưa trước tối
mà thôi. Với triều « chiều, ta còn có thêm một điệp thức nữa là chầu (như: đãi
một chầu bia) mà Việt Nam tự điển của Khai trí Tiến đức giảng là “một buổi, một
hồi, một dịp”.
Chữ triều [潮] đã được Vương Lực chứng minh là đồng nguyên với chữ [朝] (Đồng nguyên tự điển, Thương vụ ấn thư quán, Bắc Kinh, 1997) nên nhân tiện
xin nói thêm về chữ này. Chữ [朝] có hai âm: triêu và
triều. Với âm triều thì nó có nghĩa là “hỏi thăm người trên vào sáng sớm, đặc
biệt là vào cung yết kiến nhà vua”. Với nghĩa này, triều [朝] là nguyên từ của chào và chầu. Ngoài nghĩa chính, chầu lại có thêm một
nghĩa rộng mà từ điển của Khai trí Tiến đức giảng là “cùng hướng về một
phương-vị nào đó” với thí dụ: Long hổ chầu về huyệt. Cái nghĩa này của chữ chầu
gợi ý cho ta liên hệ nó với chiều trong chiều hướng.
Cuối cùng, nếu “lắp ráp” cho
thật chặt chẽ về từ nguyên thì ta còn phải nói thêm rằng chữ [朝], với âm triêu và nghĩa “buổi sáng”, cũng không thể không dính dáng gì với
triều [潮], là từ “dùng thay cho một ngày đêm”.
AN CHI
Nhận xét
Đăng nhận xét