RUN NHƯ DẼ
RUN NHƯ DẼ
1-"Từ điển thành ngữ Việt
Nam" (Viện Ngôn ngữ học-Nguyễn Như Ý-Nguyễn Văn Khang-Phan Xuân
Thành-NXB Văn hoá-1992)giải thích: "Run như dẽ" Như "Run
như cầy sấy" (dẽ là con chim hay ăn giun nên còn gọi là dẽ giun. Đây là hiện
tượng chơi chữ, lợi dụng đồng âm giữa "run" và "giun").
2-"Từ điển thành ngữ và tục
ngữ Việt Nam" (GS Nguyễn Lân) thu thập ở cả hai mục từ: 1."sợ
run như dẽ (Dẽ là loài chim hay ăn giun, nên gọi là dẽ giun. Ở đây, với mục
đích chơi chữ, đã đồng nhất từ “giun” và từ “run”)"; 2."run như dẽ (Dẽ
là một con chim hay ăn giun, nên cũng gọi là dẽ giun. Dân gian lẫn lộn từ
"giun" và từ "run" nên mới đặt ra câu này)".
3-"Từ điển thành ngữ
và tục ngữ Việt Nam" (Nhóm Vũ Dung-NXB Văn học-2008), mục "Run
như dẽ" hướng dẫn xem: "Run như cầy sấy[Run như dẽ] (cầy sấy:
con chó bị ngấm nước lạnh, đứng gần lửa cho khô lông; dẽ: chim nhỏ, sống
ở bờ nước, chân cao, mỏ dài, thường ăn giun).Run lên cầm cập vì sợ hãi hoặc vì
ướt rét".
4-"Từ điển thành ngữ tục ngữ
Việt Nam trong hành chức" (GS.TS Đỗ Thị Kim Liên chủ biên-NXB Khoa học
xã hội-2015) không giải thích nghĩa đen, chỉ giải nghĩa: "Run lẩy bẩy
vì quá sợ hãi".
5-"Từ điển tiếng Việt" (Ban
biên soạn Chuyên từ điển: New Era) mục"Run như dẽ" chỉ hướng dẫn
xem "Run như cầy sấy".
Như vậy, trong 5 từ điển, thì có
3 từ điển không giải thích nghĩa đen. Từ điển của Viện ngôn ngữ cho rằng đây
là "hiện tượng chơi chữ, lợi dụng đồng âm giữa "run" và
"giun". GS Nguyễn Lân, ban đầu cùng quan điểm với từ điển của Viện
ngôn ngữ, sau lại giải thích “dân gian lẫn lộn từ giun và từ
run nên mới đặt ra câu này”. "Lẫn lộn" và "chơi
chữ" là hai khái niệm hoàn toàn khác nhau. Và điều đáng nói, cả hai
cách giải thích đều không chính xác. Thực tế, dân gian nói "Run như dẽ" hoặc "Sợ
run như dẽ", chứ đâu có nói "Như dẽ run", hoặc "Sợ như
dẽ run"?
Vậy, nghĩa đen của "Run như
dẽ" là thế nào?
Theo sách "Chim Việt Nam
hình thái và phân loại" (GS Võ Quý-NXB Khoa học kỹ thuật-1981, gọi tắt
là "Chim Việt Nam"), chim dẽ giun (hay rẽ,rẽ giun) thuộc bộ
Rẽ gồm khoảng 189 loài, 8 họ, phân bố hầu như khắp các nơi trên thế giới. Ở
Việt Nam có khoảng 48 loài, phần lớn là những loài trú đông. Trong số 8 họ của
189 loài, thì họ Choi choi là họ cơ bản của bộ Rẽ. Chim dẽ giun (hay rẽ
giun) thuộc họ Choi choi.
Tôi đã có nhiều dịp quan sát
hình dáng và tập tính của loài chim này. Chim dẽ giun thường tìm ăn ở những
thửa ruộng đã cày bừa xong nhưng chưa kịp cấy, hoặc ruộng lúa mới cấy, đặc biệt
là ở vụ xuân. Thanh Hoá gọi loài chim này là con choi choi hoặc con thọc
trùn [do chim dẽ xọc (thọc) chiếc mỏ dài, thẳng, mảnh khảnh xuống đất bùn
tìm bắt giun (trùn)]. Những ruộng có chim dẽ giun đến ăn, thường để lại chi
chít các vết mỏ chim trên mặt bùn đặc, tựa dấu muôn ngàn que tăm xọc xuống. Sắc
lông "ít sặc sỡ" mà sách "Chim Việt Nam" mô tả về
chúng, chính là mầu lông xam xám, pha lẫn chút lấm tấm trắng mốc ở ngực và hai
bên cánh.
Nếu chim dẽ đứng náu mình trên mặt
ruộng loáng nước, lô nhô vết giun đùn, hoặc bờ cỏ úa, thì khó có thể phát hiện
ra chúng. Khi ta bước chân đến nơi mới thấy chúng bay cái “vù”, cực nhanh. Đặc
biệt, chim dẽ giun có một tập tính kỳ lạ là thân mình liên tục cử động: đầu gật,
đuôi giật, mình thì rung rung theo nhịp bước chân, khiến người ta có cảm giác
chúng thường run lẩy bẩy, đặc biệt là khi chim trống quyến rũ chim
mái. "Chim Việt Nam" đưa ra chi tiết đáng chú ý về dẽ giun: "Trước
thời kỳ làm tổ ở nhiều loài có hiện tượng khoe mẽ, thể hiện lúc bay, tiếng kêu
hay dáng chuyển động như múa lúc ở mặt đất." Cũng do đặc điểm thân
mình luôn cử động, rung lắc, khi kiếm no mồi thì chạy nhảy, đánh đuổi nhau, nên
Thanh Hoá cũng có thành ngữ "Nghịch như thọc trùn" để chỉ bọn trẻ
con nghịch ngợm, thọc mạch, không lúc nào chịu ở yên; hoặc "Nhảy như
con choi choi", chỉ bọn trẻ con hiếu động, luôn nhảy nhót đùa nghịch.
Trong "Truyện Kiều", đoạn
Thuý Kiều báo oán, Nguyễn Du viết: "Cho gươm mời đến Thúc lang, Mặt
như chàm đổ mình dường dẽ run". Ta có thể hiểu, Nguyễn Du mô tả
Thúc lang sợ hãi, run lẩy bẩy như con chim dẽ giun. "Từ
điển Truyện Kiều"-Đào Duy Anh giải thích: “Dẽ run: Tức là chim dẽ hay
rẽ, người ta cho rằng thứ chim này mình thường run luôn”. Đào Duy Anh viết: “người
ta cho rằng…” chứng tỏ ông cũng chưa có hiểu biết thực tế về loài chim dẽ.
Nhưng ông biết cái không biết của mình, nên nhờ học hỏi nhân dân, ông đã trở
nên biết vậy.
Như thế, “Run như dẽ” hoặc “Sợ
run như dẽ” là hai dị bản đồng nghĩa. Nghĩa diễn giải của thành ngữ
là: Run như con chim dẽ giun nó run. Dân gian không nhầm lẫn, cũng chẳng
chơi chữ gì ở đây, mà trong thực tế có nghĩa đen như phân tích ở trên.
HOÀNG TUẤN CÔNG
4/2016
http://tuancongthuphong.blogspot.com/2016/04/hieu-ung-thanh-ngu-run-nhu-de.html
Nhận xét
Đăng nhận xét