ĐƯỢC LÒNG RẮN MẤT LÒNG NGÓE
ĐƯỢC LÒNG RẮN
MẤT LÒNG NGÓE
"Từ điển tiếng Việt" (Ban
biên soạn Chuyên từ điển New Era): "Được lòng rắn, mất lòng ngóe: Ngóe: loại
nhái nhỏ. Ngụ ý câu này cho rằng khó lòng ăn ở được lòng mọi người, hễ được
lòng người này thì mếch lòng người kia."
-"Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam" (Nhóm Vũ Dung): "Được
lòng đất, mất lòng đò (Được lòng bà vãi, mất lòng ông sư, Được lòng rắn mất
lòng ngóe) Tình thế khó xử, được lòng người này, mất lòng người kia, không
thể làm vừa lòng tất cả."
-"Từ
điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam" (GS Nguyễn Lân): "Được lòng
rắn, mất lòng ngóe. Như câu "Được lòng đất, mất lòng đò". Ở
tình thế không thể dung hòa hai bên tương phản."
-"Từ điển tục ngữ Việt" (Nguyễn Đức Dương) "Được lòng
rắn, mất lòng ngóe: Được lòng giống rắn thì giống ngóe sẽ mất lòng (vì ý
thích của rắn và ngóe vốn trái ngược nhau) Hay dùng với ẩn ý: Nh. Được
lòng bà vãi mất lòng ông sư: Được lòng bà vãi thì sẽ làm cho ông sư mất
lòng. Hay dùng để chỉ rõ một lẽ thật: "Chẳng có cách nào để làm cho ai nấy
đều vừa lòng (vì ý thích của thiên hạ vốn mỗi người mỗi khác)".
-Sách "Đi tìm điển tích thành ngữ" (Tiêu Hà Minh-Tái bản lần
thứ 5-NXB Thông Tấn-2014) đưa ra "điển tích" khá dài dòng. Xin tóm tắt: Ếch
và ngóe vốn thân nhau. Một hôm rắn bò tới hang, ếch sợ quá, bèn lấy lòng rắn: Đừng
ăn thịt tôi, tôi hứa sẽ chỉ cho ông chỗ mồi ngon. Ếch tìm đến ngóe, bảo:
Có ông rắn muốn kết bạn với hai chúng ta, ba người chẳng hơn hai người hay sao.
Ngóe mắng ếch: Khốn kiếp, định rước hùm về à? Ếch phân bua: Tôi biết thế, nhưng
lúc ấy vì sợ nên tôi phải lấy lòng nó. Ngóe tức giận: Để lấy lòng nó, thế rồi để
mất lòng ai? Từ nay, tôi không chơi với anh nữa. Rắn thấy ếch trốn biệt thì tức
giận lắm, hễ gặp ếch là cắn. Từ đó ếch sợ rắn, còn ngóe không những bị rắn ăn
thịt mà còn bị ếch săn đuổi vì tức giận.
Qua cách giải thích của 4 cuốn từ điển, chúng ta vẫn chưa
rõ nghĩa đen tục ngữ"Được lòng rắn, mất lòng ngóe" thế nào. Diễn
giải và giảng giải "Được lòng giống rắn thì giống ngóe sẽ mất lòng
(vì ý thích của rắn và ngóe vốn trái ngược nhau)" của Nhà ngữ học
Nguyễn Đức Dương hầu như không hé lộ được thông tin nào. Riêng
"tân truyện" của Tiêu Hà Minh, dĩ nhiên không thể gọi là "điển
tích", và hoàn toàn lạc đề, bởi rốt cuộc, con ếch gây thù chuốc oán với cả
hai, chứ đâu có được lòng ai?
Vậy nghĩa đen của câu tục ngữ đang xét như thế nào? Theo chúng tôi, nghĩa đen bắt
nguồn từ chuyện con rắn bắt nhái.
Xưa kia, ếch nhái, rắn rết rất nhiều. Đi chăn trâu cắt cỏ, hay cày cấy ngoài đồng,
thậm chí ngay vườn tược, đường đi lối lại, bờ ao, lùm cỏ quanh nhà cũng thường
nghe tiếng kêu của rắn bắt nhái.
Chiều tà, bọn nhái nhảy ra bắt đầu bữa tiệc côn trùng, cũng là thời điểm đi săn
mồi của rắn ráo. Con rắn trườn mình êm ru trong cỏ. Đúng cự ly, cổ rắn ngóc
lên, rồi "nhằng" một phát...Phần cẳng chân sau con nhái đã nằm gọn
trong hàm của rắn. Theo bản năng, rắn không nuốt ngay, mà ngậm chặt và tiêm nọc
độc vào con mồi, rồi từ từ nuốt trôi. Suốt quá trình đó, trong đám cỏ vang lên
những tiếng kêu: oe...óe,...oe...óe nghèn nghẹn, thảm thiết của con nhái. Lần
theo âm thanh ngày càng đuối dần, người ta thấy cảnh tượng: con nhái nhỏ bé cố
sức giãy giụa, kêu cứu trong tuyệt vọng; trong khi rắn cũng hết sức tập trung để
không mắc sai lầm nào...
Thấy có bóng người, rắn vẫn ngậm chặt con mồi, đôi mắt thao láo thận trọng dò
xét; trong khi nghe có động, con nhái cất tiếng kêu to hơn như hy vọng được cứu
thoát...Lúc này, bữa tiệc của con rắn, hay mạng sống của con nhái nằm trong tay
con người. Nếu động lòng trắc ẩn, thì đập cỏ xua con rắn độc để giải thoát cho
con nhái đáng thương; cũng có khi để mặc con rắn săn mồi, vì nghĩ loài nào cũng
phải ăn mới sống được, hoặc trong tình huống không thể làm gì hơn. Biết làm thế
nào đây? Hành động trong tình huống đặc biệt này sẽ khiến kẻ thì hậm hực, oán hận,
kẻ thì vui mừng biết ơn, chứ không có cách nào dung hòa lợi ích của cả hai.
Dân gian thường dựa vào quan sát, nhận thức sự vật, hiện tượng diễn ra trong cuộc
sống sinh hoạt, lao động hàng ngày để đúc kết, khái quát nên thành ngữ, tục ngữ."Được
lòng rắn, mất lòng ngóe" chính là một trong những quan sát, liên tưởng
độc đáo, mà nghĩa đen đã làm nên sự sinh động, chính xác cho nghĩa bóng: trong
cuộc sống có những tình thế đặc biệt khó xử, nghiêng về bên này, đồng nghĩa sẽ
làm tổn hại, mất lòng bên kia, và ngược lại; không có cách nào dung hòa được
quyền lợi, tình cảm cả đôi bên. Với các dị bản đồng nghĩa: "Được lòng
đất, mất lòng đò", "Được lòng bà vãi mất lòng ông sư" thì đối
tượng nói đến cũng chỉ là hai, thêm người đứng giữa là ba. Bởi vậy, ý tục ngữ
không nhằm nói chung chung "Chẳng có cách nào để làm cho ai nấy đều vừa
lòng (vì ý thích của thiên hạ vốn mỗi người mỗi khác)" như cách hiểu
của Nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương. Thực tế, trong cuộc sống, nhiều tình huống
người ta vẫn có thể tìm cách ứng xử, giải quyết mâu thuẫn để khiến tất cả số
đông (vốn khác nhau về "ý thích") đều hài lòng.
HOÀNG TUẤN CÔNG
3/2016
Nhận xét
Đăng nhận xét