CƠM QUANH RÁ - MẠ QUANH BỜ
CƠM QUANH RÁ
MẠ QUANH BỜ
Tục ngữ "Cơm quanh rá,
mạ quanh bờ" được hầu hết các sách từ điển sưu tầm và giải thích:
1-"Từ điển thành ngữ và tục
ngữ Việt Nam" (GS Nguyễn Lân): "Kinh nghiệm nông dân cho rằng
lúa cấy ở ven bờ tốt hơn lúa ở giữa ruộng".
2-"Từ điển tục ngữ Việt" (Nguyễn
Đức Dương): "Cơm ở quanh rá (thường nguội hơn cả nên ăn được nhiều
hơn); mạ quanh bờ (thường mập cây hơn nên chóng bén chân hơn).
3-"Từ điển thành ngữ và tục
ngữ Việt Nam" (Vũ Dung-Vũ Thúy Anh-Vũ Quang Hào): "Cơm mới
dỡ ra rá, chỗ quanh vành rá chóng nguội, mạ quanh bờ ruộng tốt hơn, vì nhiều
ánh sáng và dễ chăm bón". [cùng quan điểm với Từ điển tiếng Việt (New
Era)].
4-Bách khoa tri thức (bach
khoa tri thuc.vn): "Cơm quanh rá thường ngon, mạ quanh bờ thường
tốt. Trong dược mạ, những cây quanh bờ thường to hơn, xanh hơn, cao hơn những
cây mạ khác. Người ta thường chọn ra, cấy riêng để tiếp tục nhân giống cho vụ
sau. (Kinh nghiệm sản xuất nông nghiệp)".
5. GS.TS. Đỗ Thị Kim Liên (Giảng
viên Khoa Ngữ văn - ĐH Vinh): "Khi ăn cơm cần biết chỗ cơm nào thì ngon: Cơm quanh
rá, mạ quanh bờ là nói đến phong tục trước đây của người Việt khi ăn
cơm thì xới cơm ra ở rá, sau đó mới xới vào bát cho từng người. Cơm xung quanh
rá thường nguội, không ngon, giống như mạ quanh bờ thì rời rạc, không đều,
không tốt. ("Đặc
trưng văn hóa lúa nước của người Việt thểhiện qua tục ngữ")
Chúng tôi xin đưa ra nhận xét sơ
bộ như sau:
-Với GS Nguyễn Lân, soạn giả đã
lờ đi nghĩa vế đầu không giải thích; vế hai đang nói "mạ quanh bờ" lại
hiểu ra "lúa cấy ở ven bờ" (Một điều kỳ lạ là GS Nguyễn Lân
đã nhiều lần không phân biệt được mạ khác lúa thế nào).
-Nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương giải
thích gượng ép, vì "cơm nguội" hoàn toàn không phải lý do để
người ta "ăn được nhiều hơn". [Cơm gạo xưa kia chỉ cần nguội
chút đã cứng, nên có thành ngữ "Khô như cơm nguội". Nếu nói "ăn
được nhiều" phải là cơm nóng sốt: Cơm chín tới, cải vồng (ngồng)
non, gái một con, gà nhảy ổ đẻ; Không ngon cũng thể sốt, không tốt cũng thể mới;
Ăn bát cơm dẻo, nhớ nẻo đường đi... kia mà!].
-Từ điển của Nhóm Vũ Dung giải
thích cơm quanh rá "chóng nguội", nhưng, cái"nguội" ấy
có ý nghĩa thế nào để tương ứng nghĩa vế sau "mạ quanh bờ tốt
hơn" lại không thấy đề cập.
-Bách khoa tri thức khẳng định "cơm
quanh rá thường ngon" cũng thiếu cơ sở, càng phi
thực tế khi cho rằng người ta chọn mạ bờ cấy riêng để nhân giống, vì không ai
nhân giống lúa theo cách ấy.
- GS.TS. Đỗ Thị Kim Liên cho
rằng: "phong tục trước đây của người Việt khi ăn cơm thì xới
cơm ra ở rá, sau đó mới xới vào bát cho từng người" là không đúng, vì
với bữa cơm gia đình không ai đi làm một việc nhiêu khê như vậy. Tục ngữ cũng
không nói đến chuyện cơm nguội, cơm nóng, mạ tốt, mạ xấu.
Vậy, tục ngữ muốn nói điều gì?
"Mạ
quanh bờ" là những cây mạ khi gieo bị vương vãi ngoài mép luống, thường
thưa hơn so với cả đám gieo dày đặc phía trong. Do có nhiều ánh sáng và dinh dưỡng
nên mạ quanh bờ xanh tốt hơn. Nhưng, bộ rễ mạ quanh bờ ăn sâu, khi nhổ
hay bị đứt rễ, phải lựa rất lâu, từng cây một; trong khi mạ luống chỉ vơ một
cái đã được hàng trăm cây. Thế nên, nông dân ít khi nhổ mạ quanh bờ. Trường hợp
xúc cấy (còn gọi là mạ "dủn", tức xúc cả phần rễ và đất thành tảng mạ)
người ta cũng không "dủn" mạ quanh bờ, vì đất nhiều hơn mạ, chẳng bõ
công gánh nặng. Vì thế, dù mạ quanh bờ cứng cây, mập mạp, nhưng nông dân thường
bỏ lại chứ không nhổ. [Nếu quan sát luống mạ đã nhổ, người ta vẫn còn thấy hình
thù của luống mạ nhờ những cây mạ quanh bờ nông dân bỏ lại-xem ảnh minh họa]. Những
cây "mạ quanh bờ" còn sót lại trở thành "mạ
rài". Hãn hữu có năm thiếu mạ, hoặc cần trám dặm chỗ lúa chết, người
ta mới quay lại "bòn" thêm được cây nào, hay cây ấy, hoặc để cho
người thiếu mạ ai "mót" được cây nào thì "mót".
Tương tự, cơm quanh rá tất có hạt
dính quanh rá. Xưa kia đói kém, người ta quý từng hạt cơm, hạt gạo. Cơm trong nồi,
trong bát thường "đánh nhẵn", không để sót một hạt. Để sót vài hạt
khó coi ("Ăn không nên đọi..."), lại mang tiếng phí phạm của "ngọc
thực". Nhưng "cơm quanh rá", dù là những hạt thơm dẻo, (nên
dễ dính), thì dẫu có dùng thìa, dùng muôi mà gạt, mà cạo cũng chẳng lấy ra hết,
ngược lại càng bết vào. Thế nên, cũng giống như "mạ quanh bờ", người
ta chấp nhận "cơm quanh rá" phải có hạt rơi hạt vãi, vẫn
"hào phóng" "vập" xuống đất cho gà, chó nhặt nhạnh, hoặc cọ
rửa đi, chứ không ai ngồi đó mà gỡ từng hạt. [Thời trước ở đình đám, ăn uống tập
thể, hay chủ nhà mang cơm cho nhóm người cấy, gặt thuê ngoài đồng mới đựng cơm,
đem cơm vào rá].
Nghĩa của "Cơm quanh
rá, mạ quanh bờ" không nói cơm nguội cơm sốt, ngon hay không ngon, mạ
tốt hay mạ xấu, mà ám chỉ những thứ thất thoát, rơi vãi không đáng kể, không bõ
bèn, có tận dụng cũng chẳng đáng là bao, được phép bỏ qua, không nên tiếc, hoặc
chớ đầu tư công sức để lấy cho bằng được.
HOÀNG TUẤN CÔNG
1/2016
Nhận xét
Đăng nhận xét