THẤU CẢM
KHÔNG NÊN HỒ ĐỒ VỚI
"THẤU CẢM"
Tuần qua, báo chí
và mạng xã hội bình luận sôi nổi về đề thi ngữ văn THPT năm 2017, với đoạn văn
đọc hiểu, trích dẫn từ sách “Thiện, Ác và Smartphone” của tác giả Đặng Hoàng
Giang (NXB Hội nhà văn, 2017). Xin trích:
“Thấu cảm là
khả năng nhìn thế giới bằng con mắt của người khác, đặt mình vào cuộc đời của họ.
Giống như cái lạnh
thấu vào tủy hay cái đau thấu xương, thấu cảm là sự hiểu biết thấu đáo, trọn vẹn
một ai đó, khiến ta hiểu được những suy nghĩ của họ, cảm được những cảm xúc của
họ, và tất cả xảy ra mà không có sự phán xét.
Khả năng đọc được
tâm trí và tâm hồn của người khác là một khả năng phát triển ở những người mẫn
cảm”.
Rất nhiều ý kiến
tranh luận trái chiều, nhưng có thể tổng hợp thành mấy quan điểm chủ yếu như
sau:
-Thứ nhất: “Thấu cảm”
là một “từ lạ”, không có trong tiếng Việt, cũng không có trong tiếng Hán, và
không được bất cứ cuốn từ điển tiếng Việt nào ghi nhận. (“Một thạc sỹ công tác
tại Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam thú nhận: “Chưa từng nghe từ này
bao giờ”- báo “Tiền phong”). Vì tiếng Việt không có cái gọi là “thấu cảm”, nên
cách hiểu, cách giảng về “thấu cảm” của TS Đặng Hoàng Giang là vô nghĩa.
-Thứ hai: Từ “thấu
cảm” tuy không thông dụng, nhưng đã được dùng trong thực tế và được từ điển tiếng
Việt ghi nhận. Tuy nhiên, cách giải thích của tác giả Đặng Hoàng Giang mang nặng
tính suy diễn, chủ quan, phi lý.
- Thứ ba: Không có
vấn đề gì đáng phải bàn cãi trong đoạn văn đọc hiểu và đề thi môn ngữ văn.
Trước tiên,
xin nói về từ “thấu cảm”.
Có thể nói, “Từ điển
tiếng Việt” của Trung tâm từ điển học Vietlex (Vietlex) là cuốn từ điển duy nhất
(đến thời điểm này mà chúng tôi biết) có ghi nhận từ “thấu cảm”. Sách này đưa
ra hai cách giải thích như sau: “thấu cảm • 透感 đg. thấu hiểu và cảm thông một cách sâu sắc” (theo bản có
chú chữ Hán cho những từ Hán Việt, NXB Đà Nẵng, 2015); “thấu cảm • đg. cảm nhận
và thấu hiểu một cách sâu sắc : thấu cảm lòng nhau” (bản không chú chữ Hán, NXB
Đà Nẵng, 2007).
Tuy nhiên, nhiều ý
kiến cho rằng, việc Vietlex thu thập và chú chữ Hán cho từ “thấu cảm” là thiếu
thận trọng, thậm chí không đúng, vì đây không phải là từ có trong tiếng Hán. Mặt
khác, cách giải nghĩa của Vietlex theo kiểu lắp ghép máy móc, tuỳ tiện của “từ
điển Vũ Chất” (kiểu như “giao hợp” = giao lưu và hợp tác!). Nghĩa là theo quan
điểm này, thì ngay cả khi “thấu cảm” đã được từ điển tiếng Việt ghi nhận, cũng
không có nghĩa là đúng.
Vậy, nên nhìn nhận
vấn đề này như thế nào?
Theo chúng tôi, cần
thấy rằng, từ Việt gốc Hán không dứt khoát phải là một từ có trong tiếng Hán,
được dùng với nghĩa của tiếng Hán. Từ gốc Hán còn là những từ “có sự vay
mượn hoàn toàn hay một phần ý nghĩa từ tiếng Hán. Khi vay mượn và biến đổi theo
những nghĩa không có trong tiếng Hán thì ngữ tố đó được gọi là Hán Việt Việt dụng” (ví
dụ các từ: lịch sự, tử tế, thông cảm-HTC chú); “Những từ được người Việt tạo
thành từ việc kết hợp các từ tố gốc Hán (với ba mặt hình-âm-nghĩa) theo kiểu của
người Việt và chỉ có người Việt sử dụng. Những đơn vị này không xuất hiện trong
từ vựng của tiếng Hán, tiếng Hàn, tiếng Nhật cũng như khối từ vựng văn ngôn của
các nước này thì được gọi là từ Hán Việt Việt tạo.” (“Nguyễn Trãi Quốc âm từ điển”-Trần
Trọng Dương, NXB Từ điển bách khoa-2014).
Như vậy, căn cứ
tiêu chí mà các nhà ngôn ngữ nói chung, tác giả Trần Trọng Dương nói riêng đưa
ra để phân loại, thì “thấu cảm” thuộc nhóm từ “Hán Việt Việt tạo”. Quá trình sản
sinh từ “Hán Việt Việt tạo” diễn ra cách nay ít nhất cũng đã hơn nửa thiên niên
kỷ. Cụ thể, theo tác giả “Nguyễn Trãi quốc âm từ điển”, thì (cho đến thời điểm
này) từ “Hán Việt Việt tạo” xuất hiện trong thơ quốc âm của Nguyễn Trãi được
coi là sớm nhất.
Về từ “thấu cảm”,
Nhà nghiên cứu ngôn ngữ, Ts Hán Nôm Trần Trọng Dương cũng chia sẻ ý kiến với
chúng tôi như sau: “Xét về mặt lý thuyết, "thấu cảm" không có gì sai
về từ pháp (cấu trúc từ) của Hán văn, và không có gì sai về cơ chế sản sinh từ
vựng của tiếng Việt. Nguyên lý này dựa trên cảm thức ngôn ngữ, và tri thức Hán
văn của người bản ngữ, để có thể tiếp tục làm giàu thêm kho từ vựng phong phú của
tiếng Việt. Ví dụ: về cấu trúc tương đương, thấu hiểu >>> thấu cảm
>>> thấu thị >>> thấu đáo. Giống như, lâm tặc> hải tặc>
tin tặc> cát tặc”.
Quả vậy, về từ “thấu
hiểu”, “Từ điển tiếng Việt” (Vietlex) giảng như sau: “thấu hiểu • 透曉 đg. hiểu một cách sâu sắc, tường tận: thấu hiểu lòng
nhau”; “Hán ngữ đại từ điển” giảng: “thấu hiểu: hiểu một cách triệt để, tường tận”
(nguyên văn: “triệt để hiểu ngộ 徹 底 曉 悟”). Theo
đó, với từ “thấu cảm”, thì “thấu” ở đây là “thông thấu” 通透 (Hán điển giảng: “thông thấu = thấu hết; hiểu rõ”
[nguyên văn “通透 (penetrating): 通徹, 明白”]; “cảm” 感 nghĩa là sự rung động, nhận biết bằng giác quan, hoặc
bằng cảm tính về sự vật, hiện tượng nào đó. Bởi vậy, “thấu cảm” có thể được hiểu
là sự cảm nhận, hiểu biết một cách sâu sắc, tường tận về trạng thái tâm lý, hoặc
cảnh ngộ… của ai đó. Tuy nhiên, “cảm” trong “thấu cảm” là cảm nhận mang tính chất
cảm thông, chia sẻ, chứ không phải là cảm nhận nói chung. Theo đó, phương
pháp định nghĩa phổ biến trong từ điển giải thích là dùng “từ bao”. Nghĩa là phải
thể hiện được mối quan hệ trực tiếp của nội dung định nghĩa với yếu tố thể hiện
ở đầu mục từ. Bởi vậy, từ cách tạo từ đến lời giảng của Vietlex: “thấu cảm: cảm
nhận và thấu hiểu một cách sâu sắc”; hoặc “thấu hiểu và cảm thông một cách sâu
sắc”, hoàn toàn không có gì là bất thường, ngô nghê. Ví dụ thêm, từ “cân xứng” 斤稱 (Hán ngữ = tương xứng相稱)
là một từ “Hán Việt Việt tạo” (đã có trong thơ quốc âm của Nguyễn Trãi). Từ điển
của Vietlex giảng: “cân xứng • 斤稱 cân
đối và phù hợp với nhau. Đn: tương xứng”. Tuy nhiên, “cân xứng” cũng có thể được
giảng là “cân đối và tương xứng”, mà không bị xem là cách ghép từ và giải thích
theo kiểu máy móc của “từ điển Vũ Chất”. Hoặc “cách điệu” 格調, được “Hán Việt từ điển” của Đạo Duy Anh giảng là: “cách-thức
và thanh-điệu của văn-chương”…
Theo ngữ liệu của
Vietlex, thì “thấu cảm” đã xuất hiện trong văn học xuất bản từ năm 1941. Đó là
truyện ngắn “Những nỗi lòng” (nằm trong tập truyện ngắn “Nằm vạ” của Bùi Hiển):
“Anh viên chức
đạc điền trước nhà, bác thợ may hàng xóm, chị bán cháo bánh canh thường ngày
cung cấp cho tôi món quà sáng thơm ngon ngầy ngậy, họ sống ra sao, lo nghĩ những
gì, họ yêu ai và ghét những ai? Tại sao cô em gái tôi thương yêu nhất đời lặng
lẽ khóc hai lần giữa ngày mồng một Tết? Tôi không hề biết, không hề biết!
Tâm hồn tôi trở nên
lo lắng. Tôi sống chăm chú, vểnh tai và giương mắt như con nai rừng rậm, tôi muốn
cho linh giác thẳng căng, để mà THẤU CẢM, một cách lẹ làng tế nhị, sự thầm kín ủ
trong những nỗi lòng”.
Ngoài ra, cũng theo
ngữ liệu (do Trung tâm từ điển học Vietlex cung cấp cho chúng tôi), “thấu cảm”
còn xuất hiện trong rất nhiều tác phẩm khác, như:
-“Tối đen, yên ắng.
Bóng tối trở nên lạnh. Đã đến lúc phải về rồi, Kiên thầm nghĩ và phóng tay ngồi
dậy. Chẳng hiểu sao cậu cảm thấy một nỗi tiếc nuối cay đắng, cảm thấy cái việc
phải rời đây ra về là nặng nề quá sức mình. Như THẤU CẢM được lòng Kiên, Phương
khẽ nói:
- Chẳng sợ đâu. Đằng
nào cổng trường cũng đóng rồi. Đợi tối khuya cụ lao công gà gật, ta trèo tường
biến”. [Bảo Ninh. Nỗi buồn chiến tranh”. 1990].
-“Thuật lắng nghe một
vấn đề, không phải chỉ bằng tai mà còn cả bằng mắt, để ý những cử chỉ nhỏ của
người nói, để dễ tạo cho mình một THẤU CẢM về sự kiện, tâm trạng và âm vang
trong cơ thể người kể”. [Thế Bảo Tịnh. Hà Nội mới cuối tuần. 1996]
-“Không nhận thức
rõ ràng nguồn gốc tư tưởng nhân đạo đậm đà bản sắc dân tộc này thì sẽ dẫn tới sự
đối lập cực đoan giữa cá nhân và xã hội, giữa cái tôi và cái ta, giữa chủ thể đạo
đức và chủ thể trí tuệ, không dễ gì THẤU CẢM được “sự thật bên trong” của những
câu thơ “Vui vẻ chết như cày xong thửa ruộng.” [Nguyễn Thanh Hùng. Văn nghệ.
1996]
-“Cha mẹ lại cũng cần
THẤU CẢM với trẻ, nhớ lại cái thuở tuổi mới lớn của mình để hiểu những phản ứng
của trẻ bây giờ, nhưng vẫn phải có trách nhiệm giám sát, cố vấn”. [Đỗ Hồng Ngọc.
Kiến thức ngày nay. 1997]
-“Thiên nhiên thật
thiên vị, dường như đã dồn hết cả tinh tuý của đất trời về phía Tây Hồ. Đã có
biết bao mùa thu đến rồi đi qua, vậy mà cứ mỗi một mùa thu về lại dậy trong tôi
những cảm giác mới lạ, THẤU CẢM bằng cả tâm hồn”. [Báo Doanh nghiệp chủ nhật.
1997]
-“Chủ tịch Hồ Chí
Minh là tấm gương sáng về giao tiếp quản lý. Đó là sự giao tiếp luôn hướng vào
quần chúng, đồng cảm ở mức độ THẤU CẢM với họ, để ứng xử phù hợp - sáng tạo và
cách mạng, như đồng chí Phạm Văn Đồng nhận xét: “Hồ Chí Minh rất giản dị trong
lời nói và bài viết vì muốn cho quần chúng hiểu được, nhớ được, làm được”.
[Nguyễn Liên Châu. Giáo dục & Thời đại chủ nhật. 1999].
Dĩ nhiên, ngữ liệu
thống kê trên đây của Vietlex không có nghĩa năm 1941 là thời điểm (hoặc mới là
thời điểm) xuất hiện từ “thấu cảm”; hoặc đến nay chỉ chừng ấy tác giả, tác phẩm
sử dụng từ này.
Như vậy, có thể “thấu
cảm” chưa được sử dụng rộng rãi và biết đến nhiều trong đời sống hàng ngày, hãy
còn xa lạ với học sinh phổ thông, nhưng không phải là quá xa lạ với nhiều người,
đặc biệt là người cầm bút, càng không phải là “từ lạ” do TS Đặng Hoàng Giang
“sáng chế” ra.
Trở lại hai chữ “thấu
cảm”. Tiếng Việt mượn nhiều từ gốc Hán vào kho tàng từ vựng của mình, đồng thời
cũng tự tạo ra nhiều từ mới bằng các từ hoặc yếu tố gốc Hán. Qua quá trình sử dụng,
có những từ bị “rụng” bớt nghĩa, hoặc chuyển nghĩa (thêm nghĩa mới). Những từ
này nhập vào hệ thống từ vựng tiếng Việt, chịu sự chi phối của các quy luật ngữ
âm, ngữ pháp và ngữ nghĩa của tiếng Việt, trở thành tài sản của người Việt, mà
không dứt khoát phải phụ thuộc vào người Hán. Người Hán nói “cảm thông”, ta
cũng nói “cảm thông” với nghĩa tương đương, nhưng lại có thêm từ “thông cảm” với
nghĩa khác cách dùng của Hán. Hán nói “tương xứng”, ta cũng nói “tương xứng”,
nhưng lại có thêm “cân xứng”. “Tương xứng” và “cân xứng” của ta cũng không đồng
nghĩa trong mọi trường hợp.
Tiếng Việt uyển
chuyển và phong phú là thế. Bởi vậy, ngay cả khi “thấu cảm” không có trong tiếng
Hán, hoặc chưa có bất cứ cuốn từ điển tiếng Việt nào ghi nhận từ “thấu cảm”,
thì điều đó hoàn toàn không có nghĩa là từ này không có trong tiếng Việt. Điều
đáng hoan nghênh là “Từ điển tiếng Việt” của Trung tâm từ điển học Vietlex đã
bám sát, phản ánh kịp thời đời sống ngôn ngữ, sưu tầm ngữ liệu một cách bài bản,
rồi bổ sung từ “thấu cảm” vào từ điển từ năm 2007[1].
Tóm lại, theo
chúng tôi, dù thông dụng, hay chưa thông dụng, chúng ta cũng nên nhìn nhận từ
“thấu cảm” một cách công bằng như bao từ “Hán Việt Việt tạo” đã sinh ra trong
quá trình phát triển, làm giàu thêm cho tiếng Việt. Nghĩa là nếu đoạn văn đọc
hiểu trích từ “Thiện, Ác và Smartphone” có vấn đề, hãy đưa ra lý lẽ để bác bỏ,
phê phán chính nó, chứ không nên và không thể “tẩy chay”, loại trừ luôn từ “thấu
cảm”[2].
Hoàng Tuấn Công
6/2017
Chú thích:
[1] Công bằng mà
nói, nếu so sánh cách dùng từ “thấu cảm” trong kho ngữ liệu của Vietlex, với
cách “tán” của TS Đặng Hoàng Giang, thì “thấu cảm” thực ra mang nghĩa giản dị,
dễ hiểu hơn nhiều. Nghĩa là tác giả “Thiện, Ác và Smartphone” đã gán thêm cho
“thấu cảm” nhiều nghĩa rất bí hiểm, linh diệu. Ví dụ, đoạn văn trong “Nỗi buồn
chiến tranh”, khi “thấu cảm được lòng Kiên”, thì Phương vẫn quan sát và cảm nhận
bằng giác quan của chính mình, chứ đâu phải nhìn bằng “con mắt của người khác”?
Hay, Phương chỉ “thấu cảm” trạng thái tâm lý của Kiên trong cảnh ngộ cụ thể (“cảm
thấy một nỗi tiếc nuối cay đắng, cảm thấy cái việc phải rời đây ra về là nặng nề
quá sức mình”), chứ đâu phải là “sự hiểu biết thấu đáo, trọn vẹn” của Phương về
con người Kiên (tức hiểu biết tất cả tâm tính, niềm vui, nỗi buồn, hay thiện ác
trong một con người). Từ chỗ “thấu cảm” được “nỗi tiếc nuối cay đắng” trong
lòng Kiên, Phương đã nói lời chia sẻ, an ủi, cảm thông.
Hoặc trong đoạn văn
của Thế Bảo Tịnh: “Thuật lắng nghe một vấn đề, không phải chỉ bằng tai mà còn cả
bằng mắt, để ý những cử chỉ nhỏ của người nói, để dễ tạo cho mình một THẤU CẢM
về sự kiện, tâm trạng và âm vang trong cơ thể người kể”, chúng ta thấy rõ, cách
lắng nghe đế thấu cảm là vận dụng cùng lúc các giác quan (tai mắt) của chính
mình; và cũng chỉ “thấu cảm” về “sự kiện, tâm trạng” của người kể chuyện trong
lúc đó, chứ đâu phải hiểu “thấu đáo, trọn vẹn” người đang kể chuyện! Ấy là chưa
kể đến những ví dụ về sự thấu cảm của tác giả Đặng Hoàng Giang cũng chưa thể gọi
là “thấu cảm” được.
Ý kiến riêng của
tôi, đề thi môn ngữ văn THPT năm 2017 có "vấn đề", Trường hợp lấy đoạn
trích trong “Thiện, Ác và Smartphone” và yêu cầu thí sinh chỉ ra những điểm
chưa hợp lý trong cách hiểu từ “thấu cảm” của tác giả, lại là chuyện khác. Tuy
nhiên, đó không phải là yêu cầu phù hợp với trình độ của học sinh THPT.
[2] Xin tham
khảo thêm một số ngữ liệu do Vietlex thu thập (chúng tôi viết hoa THẤU CẢM là để
nhấn mạnh và dễ quan sát):
-Tức là, đối với một
nhà lãnh đạo, THẤU CẢM không có nghĩa là việc cố gắng hùa theo cảm xúc của những
người khác, lấy cảm xúc của họ làm cảm xúc của mình, với mục đích làm hài lòng
mọi người; trái lại, nó mang ý nghĩa chỉ về việc trong tiến trình đưa ra các
quyết định sáng suốt, nhà lãnh đạo ấy biết ân cần quan tâm đến những tâm tư
tình cảm - cũng như đến nhiều yếu tố khác nữa - của các nhân viên mình.
[misa.com.vn. 17/12/2012.]
-Nét khác biệt giữa
hai người quản lý kia chính là sự THẤU CẢM. Người thứ nhất quá đỗi lo lắng về
"số phận" của chính bản thân, đến độ không thiết đoái hoài gì đến nỗi
lo âu của các nhân viên mình. Người thứ hai thì bằng trực giác mà biết được những
cảm giác của các nhân viên anh, hiểu được những nỗi lo sợ họ đang mang trong
lòng, và anh đã tìm cách dùng lời lẽ mà động viên họ. [misa.com.vn.
17/12/2012.]
-Những người có khả
năng THẤU CẢM đều bắt nhịp được với những gì tinh tế được biểu hiện qua ngôn ngữ
cơ thể; họ có thể nghe ra được thứ thông điệp nằm sâu bên dưới lớp vỏ ngôn từ.
Trên hết, họ có được một cách nắm bắt sâu xa về cả sự tồn tại lẫn tầm quan trọng
của những nét khác biệt giữa các nền văn hoá hay giữa các dân tộc với nhau. [misa.com.vn.
17/12/2012.]
-Bạn đời sẽ thể hiện
cảm xúc dễ tổn thương nhiều hơn thay vì cảm xúc phản ứng (ví dụ tức giận), từ
đó càng gợi lên sự THẤU CẢM giữa hai vợ chồng.
Điều này cũng giúp
các cặp vợ chồng biết tìm hiểu và cảm thông hơn về hoàn cảnh gia đình của nhau.
Nó gợi lên sự THẤU CẢM về các nhu cầu chưa đạt được và lý do tại sao hoàn cảnh
hiện tại dẫn đến những phản ứng mạnh mẽ. Các cặp vợ chồng cũng cần tò mò về nhau
trong vấn đề này vì tò mò cũng tạo điều kiện để tăng sự THẤU CẢM giữa đôi bên.
[doanhnhansaigon.vn. 22/11/2015].
-Bổ sung thêm một số
thông tin khoa học giúp các bạn nhỏ nhận thức sâu sắc hơn về ý nghĩa của những
vận động tự nhiên đối với cuộc sống loài người, thông qua những tình tiết suy
tư của ếch xanh, tôi mong cuốn sách gợi dậy những hạt mầm THẤU CẢM với tự
nhiên, biết rung động trước một chiếc lá chao nghiêng, một hạt mưa rơi lan toả
sóng trên mặt nước… [Kim Yến. tiepthithegioi.vn. 30/11/2016]
-Nghe tiếng loài vật,
con người nhận ra loài vật có sinh mệnh, tâm hồn, tình cảm, cảm giác, ngôn ngữ
do vậy, các nhân vật trong truyện THẤU CẢM với động vật, chia sẻ cảm giác bị
đau với chúng. [Trần Thị Ánh Nguyệt. tapchisonghuong.com.vn. 16/01/2017]
Nhận xét
Đăng nhận xét