SƯỢNG MẸ, BỞ CON
SƯỢNG MẸ, BỞ CON
Củ
khoai lang khổng lồ, nằm trong đất tới 6 tháng ở Hà Nam-Ảnh: Dân Trí
Tục ngữ “Sượng mẹ, bở con” có
nhiều cách giảng rất khác nhau.
-“Từ điển tục ngữ Việt” (Nguyễn
Đức Dương): “Sượng mẹ bở con: (Củ cái khoai sọ càng) sượng thì củ con tất càng
bở. Hay dùng để chỉ rõ một lẽ thật: “Đừng vội coi khinh những thứ có vẻ ngoài xấu
xí vì lắm thứ thực chất vốn khác xa vẻ ngoài”.
-“Từ điển thành ngữ và tục ngữ
Việt Nam” (GS Nguyễn Lân): “Sượng mẹ bở con: Sượng là nói khoai chưa thực chín,
còn sần sật) Ý nói: Mẹ phải chịu đựng khó khăn để cho con được sung sướng”.
-“Từ điển thành ngữ và tục ngữ
Việt Nam” (Nhóm Vũ Dung): “Sượng mẹ bở con: Một kinh nghiệm chọn khoai sọ (cây
thân cỏ cùng họ với ráy, lá to, cuống dài hình măng, củ hình cầu, thường mang
nhiều củ con, nhiều bột dùng để ăn): củ cái ăn sượng, cứng, không ra gì, củ con
ăn ngon, bở”.
-“1576 thành ngữ tục ngữ cần bàn
thêm” (Lê Gia), sách này bác đi cách giảng của GS Nguyễn Lân, Nhóm Vũ Dung, và
đưa ra cách hiểu khác: “Theo thói thường thì giống khoai nào thì củ mẹ sẽ đẻ ra
các củ con theo giống ấy. Củ mẹ thuộc giống bở thì sẽ đẻ ra củ con cũng bở, củ
mẹ sượng thì sẽ đẻ ra củ con cũng sượng. Đàng này củ mẹ thuộc giống sượng, mà lại
đẻ ra củ con thuộc giống bở, thật là sự hãn hữu, ít có vậy. Ý nói: mẹ dở mà
sinh con hay, mẹ xấu mà sinh con tốt. Câu này cũng giống câu “Xấu giây tốt củ”
(Giây (sic) khoai lang quá già hoặc sâu sia, hoặc đã hơi héo...đem trồng xuống
và tưởng rằng sẽ ít củ, củ xấu...vậy mà lại có số củ rất nhiều, rất tốt). Thí dụ:
“Đúng là ‘sượng mẹ bở con’, gia đình nó chẳng ra gì mà nó thì lại rất đàng
hoàng”.
Theo chúng tôi, cách hiểu “Mẹ phải chịu đựng
khó khăn để cho con được sung sướng” (GS Nguyễn Lân) khó thuyết phục. Vì mẹ ăn
miếng chưa chín, nhường con miếng đã chín, không phải là sự “chịu đựng khó
khăn” (chuyện đó nếu có, chỉ là khó khăn chốc lát).
Cách hiểu của Lê Gia càng không ổn.[1]
Vì đối với một số cây trồng bằng hạt (như cây ăn quả) có thể có hiện tượng cây
con không giữ được ưu thế của cây mẹ (ví như cây mẹ cho quả ngọt, nhưng trong số
10 cây con, sẽ có một cây cho quả chua). Tuy nhiên, với loại cây lấy củ, gây giống
bằng hom, hoặc củ, như sắn, khoai, thì giống mẹ thế nào, sẽ cho củ như thế. Nếu
cùng một giống, thì tỉ lệ tinh bột chủ yếu phụ thuộc vào chất đất, dinh dưỡng,
thời vụ...Đất giàu lân, ka li, tơi xốp, thoát nước tốt, trồng đúng thời vụ, thì
củ nhiều tinh bột (bở). Ngược lại, với loại đất thịt nặng, trũng nước, nghèo
lân, ka li, trồng trái vụ, thì tinh bột kém. Cũng không có quy luật củ mẹ càng
sượng thì “củ con tất càng bở”, như Nguyễn Đức Dương giải thích (chúng tôi sẽ
nói rõ ở phần sau).
Cùng
bụi khoai tây, nhưng củ nhỡ, củ "bi" ăn ngon hơn củ to-Ảnh: Sưu tầm
Trong thực tế, tục ngữ “Sượng mẹ,
bở con” được dùng với nghĩa là kinh nghiệm lựa chọn, đánh giá chất lượng các loại
khoai, củ (sắn, dong, khoai lang, khoai tây, khoai sọ...) Củ cái to nhưng thường
sượng, củ nhỏ mới là củ bở, ngon. Nguyên do: Củ là phần thân ngầm (hoặc rễ) dưới
đất phình ra, chứa chất dinh dưỡng dự trữ, dùng để nuôi cây trong một số thời
điểm (ví như thời kì thân lá tàn lụi trong mùa đông, không còn khả năng quang hợp,
thì cây sẽ sử dụng nguồn dự trữ dinh dưỡng từ củ để tồn tại trong lòng đất).
Một số loại cây hàng năm như: gừng,
nghệ, khoai lang, khoai tây, khoai sọ, khoai riềng (còn gọi dong riềng, dong
tây), dong ta... thường được nông dân trồng bằng củ. “Củ cái” (củ mẹ, củ giống)
sau khi nảy chồi, đẻ nhánh (sinh củ con) vẫn tiếp tục sinh trưởng và tồn tại
trong đất. Khi thu hoạch, thường “củ cái” đã tiêu đi (khoai tây); nếu còn (nghệ,
gừng, khoai sọ...), ăn sẽ bị sượng, do đã cung cấp chất dinh dưỡng cho quá
trình nuôi thân, tạo rễ, củ mới.
Theo
bào Dân Trí, củ khoai lang này tồn tại dưới đất đến 6 tháng (trong khi với giống
dài ngày nhất, thì cũng chỉ 4 tháng là phải thu hoạch). Đây là một trong những
nguyên nhân tạo ra loại củ "mẹ" to như thế này, nhưng ăn không ngọn,
không bở.
Còn một loại củ cái (củ mẹ) nữa,
được hiểu là củ sinh ra từ lứa đẻ đầu tiên. Với cây hàng năm, hết một chu kì
sinh trưởng, thì thân lá sẽ tàn đi. Toàn bộ phần củ nếu không được thu hoạch,
thì vẫn tồn tại trong đất, sống bằng nguồn dinh dưỡng dự trữ. Đến chu kì sinh
trưởng mới, chất tinh bột trong lứa củ cái vụ trước dần chuyển hoá thành đường
để nuôi cây trong quá trình nẩy chồi, phát triển thân lá và đẻ ra lứa củ mới.[2]
Bởi vậy, những loại củ cái, củ mẹ quá lứa hoặc tồn tại từ vụ trước tuy to, già
nhưng do còn ít tinh bột nên ăn sượng. Các củ con có kích thước tương đương củ
mẹ, hoặc nhỏ hơn, nhưng thuộc loại “bánh tẻ” (không non, không già), ăn bở,
ngon, vì vừa đủ thời gian sinh trưởng, chất tinh bột nhiều. Bởi thế, cùng một bụi
dong, hoặc bụi sắn, nhưng có củ rất bở, nhiều bột, có củ lại sượng; cùng bụi
khoai tây, nhưng củ to ăn sượng, nhạt, củ bi ăn bở, ngon, là vậy.
Sắn
là cây hàng năm, nhưng có thể tồn tại dưới lòng đất nhiều năm
Khi thu hoạch, củ to, quá lứa ăn sượng, hoặc dẻo, củ nhỏ ăn bở-Ảnh: Sưu tâm
Khi thu hoạch, củ to, quá lứa ăn sượng, hoặc dẻo, củ nhỏ ăn bở-Ảnh: Sưu tâm
Từ thực tế đó, đối với cây trồng
có chu kì sinh trưởng hàng năm như khoai, sắn, khi thân lá bắt đầu úa vàng, có
dấu hiệu “xuống mã”, thì nông dân thu hoạch để đảm bảo chất lượng sản phẩm. Ví
dụ, đối với khoai lang, dựa vào thời gian sinh trưởng của giống và kết hợp quan
sát, nếu thấy có biểu hiện ngừng sinh trưởng (các lá phần gốc ngả màu vàng), bới
kiểm tra thấy vỏ củ nhẵn, ít nhựa, thì tiến hành thu hoạch. Theo đây, nếu
để quá lâu trong đất, sẽ đến lúc cả củ mẹ lẫn củ con đều sượng, chứ không có
chuyện củ mẹ “càng sượng”, thì “củ con tất càng bở”; và nghĩa bóng không phải là
"Đừng vội coi khinh những thứ có vẻ ngoài xấu xí vì lắm thứ thực chất vốn
khác xa vẻ ngoài" (như cách giải thích của Nguyễn Đức Dương), vì thực
tế hoàn toàn ngược lại, tức là dân gian khuyên: đừng ham chọn củ to, củ nhỏ mới
là củ ngon! (kể cả loại củ to một cách bất thường do đột biến gien, ăn cũng
không ngon).
Như vậy, từ “sượng”, trong câu “Sượng mẹ, bở con”, được hiểu theo nghĩa thứ hai
mà Từ điển Vietlex đã giảng: “ở trạng thái nấu chưa được
chín, hoặc do bị kém phẩm chất, không thể nào nấu cho chín mềm được.” Củ
“mẹ” sượng, là củ đã quá lứa, củ “con” bở là củ bánh tẻ, vừa độ thu hoạch.
Thu hoạch khoai lang
Cách hiểu của Nhóm Vũ Dung là đúng
hướng, nhưng chưa đúng bản chất vấn đề. Nghĩa là “sượng mẹ, bở con” không chỉ
được hiểu riêng với “khoai sọ”. Mặt khác, trong thực tế, còn một loại củ con nữa,
đó là củ non (sinh sau lứa củ nhỡ, ăn bở), do chưa đủ thời gian chuyển hoá đường
thành tinh bột, nên ăn cũng rất sượng. Bởi vậy, không đơn giản cứ củ to là sượng,
còn củ con là bở.
Như vậy, có thể hiểu, tục ngữ “Sượng
mẹ, bở con” là kinh nghiệm lựa chọn, phân loại, đánh giá chất lượng các loại củ,
cũng là kinh nghiệm xác định thời điểm thu hoạch để có được sản phẩm củ chất lượng
cao nhất.
Hoàng Tuấn Công
3/2017
--------------------------
[1]-
Lê Gia giảng câu “Xấu giây tốt củ” nghie là “Giây (sic) khoai lang quá già hoặc
sâu sia, hoặc đã hơi héo...đem trồng xuống và tưởng rằng sẽ ít củ, củ xấu...vậy
mà lại có số củ rất nhiều, rất tốt”. Cách hiểu này hoàn toàn phi khoa học. Vì
chọn “dây” (hom giống) khoai lang phải là loại “bánh tẻ” (không non, không
già), mập mạp, không sâu bệnh, càng đem
trồng kịp thời càng tốt. Không có chuyện hom “quá khoai lang quá già hoặc sâu
sia” mà lại cho “số củ rất nhiều, tốt”. Câu tục ngữ “Xấu dây, tốt củ”, được hiểu
như thế nào, chúng tôi xin hẹn bạn đọc trong một bài khác.
[2]
Ngay cả với củ khoai lang, hoặc khoai tây đã thu hoạch, cất trữ rồi, nhưng để lâu
chưa ăn đến, thì lượng tinh bột cũng sẽ tự chuyến hoá thành đường, khiến củ kém bở. Bởi vậy,
khoai lang để lâu, hoặc “mót” được củ sót lại trên ruộng, ăn sống thì rất ngọt,
nhưng luộc lên lại kém bở là vậy.
Nhận xét
Đăng nhận xét