THƠ PHẢNG PHẤT CÁCH NÓI CỦA NGƯỜI XƯA

THƠ PHẢNG PHẤT

CÁCH NÓI CỦA NGƯỜI XƯA

Quyển sách cuối cùng trong đời văn nhà phê bình Hoài Thanh (1909 - 1992) là “Chuyện thơ...”, Nhà xuất bản Tác phẩm mới, 1978. Chỉ với ba dấu chấm trong cái tên quyển sách mà đã có khối chuyện kể cũng thú vị, tôi từng có dịp nói đến, xin không nhắc lại ở đây. “Chuyện thơ...” in ra không lâu, tôi có một bài phê bình dài, in trên Tạp chí Văn học (của Viện Văn học Việt Nam) số 3, năm 1979.  Trong bài của mình, khi bàn về vấn đề “Học xưa để làm mới trong thơ” mà Hoài Thanh đề cập, có đoạn tôi đã viết: “Thơ mà Hoài Thanh trích để bình, thường là những thí dụ tiêu biểu chứng minh cho nhận xét của ông. Hiếm hoi lắm, mới có những câu cho thấy, nếu đọc nhiều, thuộc nhiều hơn nữa, chắc ông còn dẫn được những thí dụ đắt hơn nữa. Chẳng hạn, khi ông trích mấy câu này của Thanh Hải:

Ôi mơ ước bốn nghìn năm

Dẫu ước mơ rất đẹp

Mẹ hỡi chắt chiu đâu biết có ngày nay

Ta đánh quân thù trên cả chín tầng mây

Như Đại Thánh đằng vân diệt bầy quỷ dữ.

Và cho là “rõ ràng... cách nói ấy phảng phất cách nói của người xưa” thì thật ra, có những câu “phảng phất cách nói của người xưa” hơn những câu ấy nhiều, có những câu học tập được cách nói của người xưa một cách sinh động hơn nhiều”.

Trong thư gửi cho tôi, sau khi đọc bài phê bình, ngoài những chỗ viết về những chuyện khác, Hoài Thanh có viết về đoạn văn trên đây của tôi như sau: “Tôi rất muốn anh mách cho một ít câu thơ phảng phất cách nói của người xưa hơn đoạn thơ Thanh Hải mà tôi đã trích. Trí nhớ của tôi bây giờ kém lắm nên không nhớ ra”.

Tôi cho rằng, đoạn thơ Thanh Hải mà Hoài Thanh trích chỉ là những câu mượn một ít từ ngữ của “người xưa” để “nói về” một chuyện của ngày nay, chứ không phải phảng phất “cách nói” của người xưa. Nhưng vì trước một bậc cao niên, tôi không tiện viết thẳng ra như thế (viết như trên đã là “quá” rồi). “Phảng phất cách nói của người xưa” hay là mượn cách nói của người xưa, học tập cách nói của người xưa, theo tôi, phải là những trường hợp khác, không giống đoạn thơ Thanh Hải.

Chẳng hạn, ca dao nói:

Đêm nằm nghĩ lại mà coi

Lấy chồng đánh bạc như voi phá nhà

Nhà thơ Thanh Tịnh thì viết:

Đêm nằm nghĩ lại mà coi

Liệu còn thằng giặc đứng ngồi sao yên

(trong bài “Dân no thì lính cũng no”)

Chẳng hạn, ca dao nói:

Mình về có nhớ ta chăng

Ta về ta nhớ hàm răng mình cười

hay:

Thuyền về có nhớ bến chăng

nhà thơ Tố Hữu thì viết:

Mình về mình có nhớ ta

Mười lăm năm ấy thiết tha mặn nồng

Mình về mình có nhớ không...

                (trong bài “Việt Bắc”)

Lại nữa, khi nhà thơ Xuân Diệu viết:

Cha mẹ nói oan, quan nói hiếp

Mực mài nước mắt gửi người thương

                (trong bài “Lệ”).

Chắc hẳn nhà thơ đã nhớ đến những câu tục ngữ:

Cha mẹ nói oan

Quan nói hiếp

Chồng có nghiệp nói thừa

Khi nhà thơ Xuân Diệu viết:

“Anh nhớ thương ai đôi mắt lim dim”

Anh nhớ thương ai, anh nhớ thương em

                (trong bài “Anh nhớ thương ai”)

chắc chắn nhà thơ nhớ đến những câu ca dao:

Nhớ ai con mắt lim dim

Chân đi thất thểu như chim tha mồi

Khi nhà thơ Xuân Diệu viết bài thơ “Biển” tuyệt hay (28 câu), mở đầu bằng những câu thơ này:

Anh không xứng là biển xanh

Nhưng anh muốn em là bờ cát trắng

Bờ cát dài phẳng lặng

Soi ánh nắng pha lê...

Bờ đẹp đẽ cát vàng

Thoai thoải hàng thông đứng...

Như lặng lẽ mơ màng

Suốt ngàn năm bên sóng...

chắc hẳn là ở đây đã “phảng phất cách nói của người xưa” - những người đã sáng tạo ra hát dặm Nghệ Tĩnh (chính nhà thơ sau này cho biết, trong bài thơ, ông đã “dùng nhiều vần thơ theo lối hát dặm Nghệ Tĩnh”). Đặc biệt là nhà thơ Nguyễn Bính. Rất nhiều cách nói của nhà thơ này “phảng phất cách nói của người xưa”.

Khi Nguyễn Bính viết:

Vai mang khăn gói sang sông

Tội trời thì chịu, theo chồng cứ theo

(trong bài “bức thư nhà”)

tôi chắc nhà thơ đã nghĩ đến mấy câu ca dao này:

Mẹ cha bú mớm nâng niu

Tội trời đành chịu, không yêu bằng chồng

Khi Nguyễn Bính viết:

Một vai gánh lấy giang san...

Còn vai nữa gánh muôn vàn nhớ thương

(trong bài “Lỡ bước sang ngang”)

tôi chắc nhà thơ nghĩ đến mấy câu ca dao này:

Có con phải khổ vì con

Có chồng phải gánh giang san nhà chồng

Khi Nguyễn Bính viết:

Võng anh đi trước võng nàng...

Cả hai chiếc võng cùng sang một đò

(trong bài “Giấc mơ anh lái đò”)

tôi chắc nhà thơ nhớ đến mấy câu ca dao này:

Ước gì anh chiếm bảng vàng

Võng anh đi trước, võng nàng theo sau

Khi Nguyễn Bính viết:

Người xinh tính nết cũng xinh

Việc nhà đã thạo, lại tinh việc đồng

(trong truyện thơ “Trông bóng cờ bảy”)

tôi chắc nhà thơ nghĩ đến mấy câu ca dao này:

Người xinh cái nết cũng xinh

Người giòn cái tỉnh tình tinh cũng giòn

Khi Nguyễn Bính viết:

Năm xưa, đêm ấy, giường này...

(trong bài “Lỡ bước sang ngang”)

rất có thể nhà thơ nhớ đến một câu trong “Truyện Kiều” của Nguyễn Du:

Tình duyên ấy, hợp tan này.

Khi Nguyễn Bính viết:

Vì chồng, tôi phải dầu hao bấc gầy

(trong bài “Thời trước”)

rất có thể nhà thơ nhớ đến mấy câu ca dao

Xin chàng đọc sách, ngâm thơ

Dầu hao thiếp rót, đèn mờ thiếp khêu

Bất giác, lại nhớ thơ Trần Đăng Khoa thời nhỏ. Bài thơ rất lý thú “Đám ma bác giun” viết lúc Khoa mới chín tuổi (thật kỳ lạ!) không dài, tiện đây đọc lại cho vui:

Bác giun đào đất suốt ngày,

Trưa nay chết dưới bóng cây sau nhà.

Họ hàng nhà kiến kéo ra

Kiến con đi trước, kiến già theo sau

Cầm hương kiến đất bạc đầu

Khóc than kiến cánh khoác màu áo tang

Kiến lửa đốt đuốc đỏ làng

Kiến kim chống gậy, kiến càng nặng vai

Đám ma đưa đến là dài

Qua những vườn chuối, vườn khoai, vườn cà.

Kiến đen uống rượu la đà

Bao nhiêu kiến gió bay ra chia phần

Tôi đoán chắc, viết bài thơ này, Khoa đã học tập một cách sáng tạo những câu ca dao dưới đây, làm cho “Đám ma bác giun” có được “phảng phất cách nói của người xưa”:

Con cò chết rũ trên cây

Bồ cu mở lịch xem ngày làm ma

Cà cuống uống rượu la đà

Bao nhiêu cóc nhái nhảy ra chia phần

Chào mào thì đánh trống quân

Chim chích mặc quần vác mõ đi rao...

*

Trở lên là chuyện thơ “người nay” có “phảng phất cách nói của người xưa” theo cách nói của Hoài Thanh. Nếu như ta ngược trở lại thời trước - thời cổ đại, cận đại - cũng thấy chẳng những chỉ có “người nay” mà còn không ít “người xưa” cũng có nhiều câu thơ “phảng phất cách nói của người xưa” nữa.

Chỉ có điều, với không ít trường hợp, khó khẳng định được rằng người nào đã có thơ “phảng phất cách nói” của người nào. Các nhà thơ Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Nguyễn Đình Chiểu, Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Khuyến, Tú Xương... có những câu thơ mà đọc chúng, ta nhớ ngay đến những câu tục ngữ, ca dao.

Một mặt, rất có thể các nhà thơ ấy được ảnh hưởng từ tục ngữ, ca dao; mặt khác, rất có thể những câu thơ của các nhà thơ ấy đã được dân gian sử dụng như những câu tục ngữ, ca dao của những tác giả dân gian khác mà ta không biết tên.

Chẳng hạn, ca dao có câu:

Còn duyên như tượng tô vàng

Hết duyên như tổ ong tàn ngày mưa

thì nhà thơ Nguyễn Trãi có câu:

La ỷ (lượt là) dập dìu, hàng chợ họp

Cửa nhà bịn rịn, tổ ong tàn

Ca dao có câu:

Thật vàng chẳng phải thau đâu

Đừng đem thử lửa cho đau lòng vàng

thì Nguyễn Trãi có câu:

Ngọc lành, nào có tơ vết

Vàng thật âu chi (ngại chi) lửa thiêu

Tục ngữ có câu:

Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng

thì Nguyễn Trãi có câu:

Đen gần mực, đỏ gần son

Lại nữa, ca dao có câu:

Ai đi muôn dặm non sông

Để ai chứa chất sầu đong vơi đầy

thì Nguyễn Du có câu:

Sầu đong càng lắc càng đầy

Ba thu dọn lại một ngày dài ghê

Lại như Nguyễn Du có câu:

Rằng hay thì thật là hay

Nghe ra ngậm đắng nuốt cay thế nào

thì Tú Xương có câu:

Rằng hay thì thật là hay

Không hay sao lại đỗ ngay tú tài?...

Kể ra nữa thì còn nhiều, nhiều lắm. Trong thư trả lời nhà phê bình Hoài Thanh (bấy giờ nhà ông ở đường Nguyễn Hữu Cảnh, thành phố Hồ Chí Minh) tôi vẫn thẳng thắn nói rõ quan điểm của mình, và trích dẫn một phần những thí dụ nêu trên. Không thấy ông trả lời lại. Hay thư tôi bị thất lạc, không đến được tay nhà phê bình?

HỒNG DIỆU