NỖI BUỒN CHIẾN TRANH được vinh danh: Tại sao gần 40 năm vẫn còn tranh cãi?

 

NỖI BUỒN CHIẾN TRANH được vinh danh:

Tại sao gần 40 năm vẫn còn tranh cãi?

Gần 40 năm sau khi ra đời, tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh của nhà văn Bảo Ninh một lần nữa gây sóng gió, ngay sau khi được vinh danh.
 
Tiểu thuyết này vừa được xướng tên là một trong "50 tác phẩm văn học – nghệ thuật xuất sắc sau thống nhất".
 
Tại lễ vinh danh do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức, nhà văn Bảo Ninh nhận hoa và bằng chứng nhận từ Phó Thủ tướng Mai Văn Chính và Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Trịnh Thị Thủy.
 
Ngay sau khi báo chí đưa tin sự kiện này, Trung tướng Nguyễn Thanh Tuấn, cựu Cục trưởng Cục Tuyên huấn, Tổng cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam đã lên tiếng trên trang Facebook cá nhân, "yêu cầu ban tổ chức phải thu hồi sự vinh danh", đồng thời soạn một bản kiến nghị rà soát nội dung và xem xét xử lý tác phẩm.
 
Tướng Tuấn viết:
"Khi tôi làm cục trưởng tôi đã cố gắng đọc hết Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh và tôi đã thấy cái mùi phản trắc lồng vào tiểu thuyết để hạ thấp tính anh hùng của quân đội ta và đã nhen nhóm sự lật sử thông qua văn học nghệ thuật...
 
Nay không hiểu sao Hội nhà văn Việt Nam đã bất chấp sự thật chọn một tác phẩm như vậy để vinh danh là tác phẩm tiêu biểu và càng không hiểu vì sao hai vị đại diện cho Chính phủ lại trao giải này cho ông Bảo Ninh? Phải chăng trào lưu xét lại lịch sử đang lộng hành ở mọi cấp và 'tự diễn biến' đã không còn là lực lượng suy thoái trong Đảng mà đã và đang công khai thách thức dư luận và những ai bảo vệ thành quả cách mạng và chế độ xã hội chủ nghĩa ở nước ta?"
 
Bài đăng của Trung tướng Nguyễn Thanh Tuấn, người trước đó cũng có bài viết lên án Vua Gia Long và Tả quân Lê Văn Duyệt gây xôn xao mạng xã hội, đã góp phần thổi bùng tranh luận trên mạng xã hội Việt Nam về cuốn tiểu thuyết này.

 

Tâm điểm tranh luận
Một bộ phận cựu chiến binh từng trải qua Chiến tranh Việt Nam – mà phía Việt Nam gọi là Cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước – và gia đình của họ lên án nhà văn Bảo Ninh, phê phán tác phẩm và chỉ trích hành động vinh danh của chính quyền, thậm chí đòi thu hồi giải thưởng, thu hồi sách, "rà soát", "xử lý"...
 
Nhiều người cho rằng tác phẩm này "bóp méo lịch sử", "phản động", "làm tổn hại hình tượng người lính", hay "tự chuyển hóa", "tự diễn biến"...
 
Ngược lại, nhiều độc giả đã đưa ra những đánh giá tích cực, cho rằng Nỗi buồn chiến tranh là một trong những tác phẩm hay nhất về chiến tranh và hậu chiến.
 
"Tôi cho rằng đây là tác phẩm văn học hiện đại xuất sắc nhất của Việt Nam. Tôi đã đọc và cảm thấy rất xúc động. Tôi không hề thấy có gì phản trắc ở đây hết" là một bình luận nhận được hàng trăm lượt "thích" dưới bài đăng trên Facebook BBC News Tiếng Việt.
 
Trong giới chuyên môn, cũng có nhiều người cho rằng tiểu thuyết này thực sự là một trong những tác phẩm văn học "đỉnh cao" của Việt Nam về đề tài chiến tranh.
 
Từ Hà Nội, nhà văn Trần Thanh Cảnh nói với BBC News Tiếng Việt rằng: "Việc chọn Nỗi buồn chiến tranh, một tác phẩm ngay từ khi mới ra đời cho đến nay vẫn gây ra những dư luận trái chiều nhau, tôi thấy đây là một hành động dũng cảm, vượt qua thường lệ của ban tổ chức."
 
"Dĩ nhiên với cá nhân tôi, Nỗi buồn chiến tranh xứng đáng được tôn vinh như thế này và, thậm chí phải hơn thế này rất nhiều. Nhưng với hoàn cảnh xã hội Việt Nam hiện thời, việc tôn vinh Nỗi buồn chiến tranh cùng với các tác phẩm văn học-nghệ thuật khác trong dịp này, như tôi đã nói ở trên, là rất đáng dành lời khen cho ban tổ chức," ông Cảnh đánh giá.

Về mặt ý nghĩa giải thưởng, nhà văn Trần Thanh Cảnh, tác giả bộ tiểu thuyết lịch sử Hùng khí Đông A và được giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam năm 2015 với tập truyện ngắn Kỳ nhân làng Ngọc, cho rằng việc tôn vinh Nỗi buồn chiến tranh "rất có thể vượt qua cả ý nghĩa ban đầu mà những người tổ chức đưa ra".
 
Một người dùng Facebook cho rằng: "Mỗi tác phẩm văn học có quyền tồn tại. Người đọc có quyền yêu hay ghét. Nhưng khi nhà nước đứng ra vinh danh, thì nó trở thành một chuẩn mực văn hóa được đại diện, một lời tuyên bố chính thức, một giá trị được đưa lên tầm quốc gia."
 
Nhà văn Trần Thanh Cảnh cho rằng đọc cuốn này người ta "không những cảm nhận được sự khốc liệt của chiến cuộc mà còn nhận ra được tính chất phi nhân của cuộc chiến đã xảy ra trên đất Việt, và hầu hết các cuộc chiến trên trái đất này".
 
"Một cuốn tiểu thuyết với dung lượng rất vừa phải, nhưng mang trong đó mọi sắc thái của chiến tranh và đời sống nước Việt một thời. Có anh hùng cao thượng, có ti tiện tối tăm. Có tình yêu trong sáng và cũng có cả những tình dục thấp hèn. Đặc biệt với những người đã trải qua đời lính, họ sẽ cảm nhận được tình đồng đội sâu sắc trong đó. Câu chuyện của nhân vật chính, Kiên – người lính, và người yêu của anh – Phương - cô gái , một mối tình đẹp, day dứt, đau đớn… bị chiến tranh giày xéo cho tan nát.
 
"Thực sự đây là một cuốn sách hấp dẫn và cần phải có, cần phải xuất hiện ở thời điểm sau khi đất nước Việt Nam đã trải qua mấy cuộc chiến vô cùng tàn khốc. Nên ở góc độ thức tỉnh, tôi đặc biệt đánh giá cao cuốn sách này," ông Cảnh nói.
 
Một dòng ý kiến ít nổi bật hơn, nhưng không kém phần quan trọng, trong cuộc tranh luận mới về Nỗi buồn chiến tranh là việc dường như ban tổ chức giải thưởng này đã nhầm lẫn khi đưa xếp tác phẩm này vào danh sách "bản hùng ca đất nước". Dòng ý kiến này cho rằng Nỗi buồn chiến tranh có thể hay hoặc dở nhưng không thể là "bản hùng ca" được.

Không phải lần đầu
Nỗi buồn chiến tranh đã được dịch và xuất bản khoảng 20 quốc gia trên thế giới.
 
Ra đời năm 1987, tiểu thuyết của Bảo Ninh từng gây chấn động văn đàn khi khắc họa chân dung trần trụi của người lính chiến và những đau thương do cuộc Chiến tranh Việt Nam gây ra, khác với dòng chủ lưu của văn chương Việt Nam trước đó vốn tập trung ca ngợi chủ nghĩa anh hùng cách mạng.
 
Thoạt tiên, trong không khí háo hức của thời kỳ Đổi mới, các ý kiến bình luận về cuốn sách này trên báo chí chính thống khá đa dạng, có ca ngợi và có phê phán, chỉ trích.
 
Trong một lần trả lời phỏng vấn trước báo giới, nhà văn Bảo Ninh nói rằng khi xuất bản năm 1990, Nhà xuất bản Hội Nhà văn đề nghị đổi tên thành Thân phận của tình yêu để dễ bán, nhưng tên này chỉ dùng một lần khi xuất bản đầu tiên.
 
Năm 1991, Nỗi buồn chiến tranh là một trong ba tiểu thuyết được Hội Nhà văn Việt Nam trao giải, cùng với Mảnh đất lắm người nhiều ma của tác giả Nguyễn Khắc Trường và Bến không chồng của tác giả Dương Hướng.
 
Tuy nhiên, trong khi hai cuốn Mảnh đất lắm người nhiều ma và Bến không chồng vẫn được in lại, Nỗi buồn chiến tranh bị dừng in trong hơn 10 năm và hứng chịu nhiều chỉ trích.
 
Năm 1994, Tạp chí Cộng sản của Tổng Biên tập Nguyễn Phú Trọng đăng bài viết Từ đâu đến Nỗi buồn chiến tranh của tác giả Trần Duy Châu.
 
Bài viết có đoạn:
"Không thể nào thực hiện được bằng những tư tưởng, những suy luận sáng sủa rõ ràng, Bảo Ninh phải cầu viện đến sự rối rắm, mơ hồ, hỗn độn của cái gọi là 'trực giác', 'vô thức' để tạo nên một hình ảnh đảo ngược của hiện thực, chuyển đổi các giá trị, biến trắng thành đen, thay khúc ca khải hoàn của toàn dân tộc thành tiếng hát bi thương của bài ai điếu của những kẻ lạc loài.
 
Người viết (cũng như nhân vật) phải biến mình thành một kẻ mộng du lang thang chập chờn với cái tâm trí huyền thuật (mentalité magique) của người mơ mộng, đúng hơn là của kẻ mắc bệnh tâm thần, nghĩa là những người được 'miễn truy cứu trách nhiệm' trước tòa án lương tâm thời đại, được miễn trừ sự phán xét của lý trí lành mạnh, tỉnh táo của bạn đọc xa gần."
 
Vào năm 1995, trên mặt trận báo chí chính thống đã có một đợt phê bình kịch liệt tác giả Bảo Ninh và cuốn tiểu thuyết. Làn sóng chỉ trích này bùng lên sau khi cuốn sách được dịch ra tiếng Anh, được báo Independent khen ngợi và đặc biệt là sau khi báo The New York Times vào tháng 5/1995 đăng bài viết trong đó có trích dẫn một số phát biểu của Bảo Ninh.

 

Tờ báo Mỹ dẫn lời Bảo Ninh nói (thông qua người phiên dịch): "Đó là tuổi trẻ của tôi."
 
"Chỉ có mấy vị tướng tá thích nói về chiến thắng và chiến bại. Những người lính bình thường không thích nói về những điều đó. Tôi không cảm thấy vui hay tự hào về cuộc chiến này; chiến thắng trong chiến tranh, về mặt cá nhân, không hiểu sao tôi lại không cảm thấy được điều đó. Tôi nghĩ rằng tôi đã đánh mất tuổi trẻ của mình."
 
Lúc bấy giờ, báo Công an TP HCM đã tổ chức một chuyên đề phê phán tác giả và tác phẩm. Tờ báo này chất vấn các thành viên trong Ban Chấp hành Hội Nhà văn khóa 4 đã bỏ phiếu bầu cho Nỗi buồn chiến tranh khi xét giải thưởng năm 1991.
 
Trong số những người từng bỏ phiếu cho tác phẩm này có các nhà văn Nguyễn Quang Sáng, Nguyễn Khải, Vũ Tú Nam, Nguyễn Thị Ngọc Tú... Trả lời báo Công an TP HCM, đa phần những người này đều cố gắng làm nhẹ vấn đề bằng cách thừa nhận những "mặt yếu kém" trong tác phẩm, nhưng cũng ghi nhận một số "mặt được" và giải thích lý do bỏ phiếu chủ yếu để "khuyến khích gương mặt mới".
 
Nhà văn Vũ Tú Nam nói: "Về phần cá nhân, khi bỏ phiếu trong Ban chung khảo, tôi đã thiên về khuyến khích một cây bút trẻ có năng khiếu văn học, đã trải qua chiến đấu thực sự. Tôi cũng đã rất phân vân về những mặt yếu kém của cuốn sách, như: Sự mơ hồ của tác giả giữa chiến tranh chính nghĩa và phi nghĩa, cái nhìn u ám nặng nề, chỉ thấy sự mất mát riêng tư mà không thấy chiến thắng lớn lao do đóng góp của toàn dân. Tôi không cho rằng khi viết, tác giả có ý đồ xấu về chính trị, nhưng sự mơ hồ và cái nhìn u ám của anh đã khiến cuốn sách phản ánh méo mó cuộc chiến đấu thiêng liêng của dân tộc."
 
Nhà văn Nguyễn Quang Sáng trình bày: "Tôi nhận ra mặt mạnh cũng như mặt yếu của tác phẩm, và bỏ phiếu thuận với ý nghĩ đây là một cây bút trẻ xuất thân từ một người lính cầm súng, học viên Trường viết văn Nguyễn Du, với tác phẩm đầu tay đã viết với tâm huyết của mình. Lá phiếu của tôi là phiếu khuyến khích một cây bút trẻ trong bối cảnh xã hội lúc bấy giờ. Tôi nghĩ rằng, đối với người hiểu biết văn học không ai có thể coi đây là một tác phẩm tiêu biểu của nền văn học Việt Nam, lại càng không thể coi đây là một tác phẩm tiêu biểu về cuộc chiến tranh đánh Mỹ của nhân dân ta."
 
Nhà văn Nguyễn Khải nói: "Tôi là người đã bỏ phiếu ủng hộ ba cuốn tiểu thuyết: Nỗi buồn chiến tranh, Mảnh đất lắm người nhiều ma và Bến không chồng vào giải thưởng hàng năm của Hội Nhà văn. Lần đầu được đọc ba cuốn sách đó, tôi rất mừng vì những mảng hiện thực khá gai góc đã được miêu tả kỹ lưỡng và tài hoa, và cả những tìm tòi rất đáng ghi nhận trong nghệ thuật viết tiểu thuyết. Chúng tôi cũng có bàn nhiều tới mặt yếu kém của từng tác phẩm, nhất là cuốn Nỗi buồn chiến tranh vì cách nhìn chiến tranh của tác giả còn phiến diện và cái không khí ngột ngạt, u ám bàng bạc trong nhiều chương sách. Riêng tôi thì nghĩ đây là tác phẩm đầu tay của một tác giả còn trẻ. Nếu được khuyến khích thì anh ta sẽ nhanh chóng khắc phục được cách nhìn chủ quan, hạn hẹn của tác phẩm đầu."
 
Trong khi đó, nhà thơ Vũ Quần Phương, thành viên của Ban chung khảo, nói: "Mọi người khen cách viết gọn, câu chuyện lôi cuốn, tốc độ nhanh, bút pháp có nét mới. Tôi cũng thấy thế. Và tôi đề nghị tặng giải B cho anh. Tôi không tán thành xếp giải A vì cuộc chiến tranh Bảo Ninh thể hiện không phải là cuộc chiến tranh ta đã trải qua. Tôi đã sống giai đoạn lịch sử này, tôi thấy cảnh ném bom của Bảo Ninh tả ở ga Thanh Hóa là không có ở thời chống chiến tranh phá hoại."
 
Ông Vũ Quần Phương còn nói thêm: "Nỗi buồn chiến tranh sau này được đề cao trong một số báo chí của cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài. Xét kỹ những cộng đồng này phần lớn trong quá khứ dính với bên kia cuộc chiến. Cuốn tiểu thuyết có an ủi và chiêu tuyết cho họ. Họ đề cao cũng là điều dễ hiểu. Điều khó hiểu là sau một thời gian thử thách, có hồi âm từ bạn đọc trong nước, sau cả những nhận định, đánh giá lại của Ban Giám khảo đối với Nỗi buồn chiến tranh, thì tác giả của nó, qua phát biểu đây đó, lại không thể hiện có chuyển biến gì, không thấy cái phần mà nó đã thiếu sót với xương máu đồng bào mình..."
 
Báo Công an TP HCM cũng đăng tải những bài viết phê phán nặng nề hơn.
 
Tác giả Phạm Chí Dũng viết: "Tôi hiểu, điều tác giả muốn thể hiện ở đây là một quân đội cộng sản lộn xộn, vô kỷ luật, nằm trong một xã hội đầy bất công và nhung nhúc những kẻ tha phương khốn nạn theo kiểu Chí Phèo, một bản năng tình dục theo thuyết hiện sinh vương vấn chút mùi vị vô luân, một cái chết từ từ không tưởng của tất cả những kẻ nào sống bế tắc. Thật tồi bại, đó là một cái nhìn hoàn toàn sai lệch về cuộc chiến tranh của tác giả! Đối với những chiến sĩ cộng sản đã kinh qua cuộc chiến tranh, đó là cách nhìn bệnh hoạn của những kẻ bệnh hoạn."
 
Đến năm 2016, tiểu thuyết này trượt Giải thưởng Nhà nước, khiến giới văn chương xôn xao.
 
Một bài viết trên báo VNExpress vào thời điểm đó dẫn lời nhà phê bình văn học Phạm Xuân Nguyên cho rằng lý do chính vẫn là "một số người bị định kiến về cuốn tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh và chưa thoát ra được".
 
"Họ vẫn mang một sự bảo thủ, xơ cứng trong đánh giá văn chương. Nó cho thấy tư duy quản lý, đánh giá văn học của ta vẫn đang có vấn đề. Một bộ phận vẫn cho rằng tác phẩm nói xấu, phản ánh sai trái cuộc chiến tranh của chúng ta. Họ không nhìn thấy giá trị văn chương đích thực và vẫn đánh giá bằng chính trị, tư tưởng," ông Nguyên nói năm 2016.
 
Trong khi đó, nhà thơ Lê Thiếu Nhơn vào thời điểm đó nhận định độc giả có thể cảm thấy buồn khi Nỗi buồn chiến tranh bị loại khỏi Giải thưởng Nhà nước, còn những người trong nghề không có gì bất ngờ.
 
"Bởi vẫn có nhiều người không muốn thừa nhận những điều Bảo Ninh viết, nhất là khi ông đề cập đến chủ đề chiến tranh với khía cạnh tang thương và phi nghĩa. Và nếu chỉ lấy tiêu chí sáng tạo văn học, nghệ thuật làm thước đo cho giải thì chắc chắn đã không có tên nhiều nhân vật làng nhàng lại được vinh danh ở các loại giải thưởng tầm quốc gia như hiện nay," VNExpress trích lời ông Nhơn.

 

Ảnh hưởng quốc tế
Nỗi buồn chiến tranh đã mang về cho tác giả Bảo Ninh những giải thưởng quốc tế như giải thưởng châu Á trong lĩnh vực văn hóa của nhật báo Nikkei (Nikkei Asia Prize) năm 2011, giải Simhun của Hàn Quốc năm 2016, giải Văn học châu Á năm 2018.
 
Trước khi bài phê phán của Tạp chí Cộng sản ra đời, tờ Independent của Anh đã dành lời khen cho Nỗi buồn chiến tranh trong một bài viết xuất bản năm 1994, cho rằng đây là "một tiểu thuyết chiến tranh hay và một cuốn sách tuyệt vời".
 
"Điều cuốn sách muốn nói là cho chúng ta thấy thanh niên Bắc Việt, những người trong hàng ngàn người được đưa vào Nam chiến đấu, cũng sợ hãi và dễ bị tổn thương như những người lính Mỹ ở bên kia chiến tuyến. Họ trưởng thành nhanh chóng hoặc tử trận. Trong số họ cũng có không ít những kẻ giết người và hiếp dâm tàn bạo," bài viết có đoạn.
 
"Cho đến khi Nỗi buồn chiến tranh được xuất bản tại Việt Nam vào năm 1990, những tác phẩm đề tài chiến tranh của Hà Nội chỉ bao gồm những hồi ký xúc động, những bài thơ yêu nước, những câu chuyện tình yêu đẫm nước mắt hay những câu chuyện dũng cảm về sự tàn sát, hy sinh hay can đảm."
 
Trong khi đó, trang web du lịch Travelfish gọi tác phẩm này là một cuốn sách du khách nên đọc khi đến Việt Nam, vì nó cung cấp một cách nhìn khác so với luận điệu tuyên truyền chính thống tại các bảo tàng chiến tranh.
 
Trang này nhấn mạnh rằng cuốn sách cho thấy chiến tranh đã tàn phá cuộc sống của nhiều người Việt Nam như thế nào, ngay cả ở "bên thắng cuộc".
 
Giáo sư Laichen Sun, từ khoa lịch sử của Đại học California, Hoa Kỳ, vào năm 2019 từng cho biết riêng tại Mỹ vào thời điểm đó đã có khoảng gần 30 trường đại học sử dụng cuốn Nỗi buồn chiến tranh làm tài liệu trong giảng dạy.

 

Không thể đứng ngoài chính trị?
Dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, báo chí, văn chương, nghệ thuật đều phải phục vụ mục đích chính trị. Nhà văn, nhà báo, nghệ sĩ từ lâu được coi là chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng, văn hóa. Quan điểm truyền thống này đến nay vẫn được duy trì, dù diễn ngôn có thể đã hơi khác đi.
 
"Văn học, nghệ thuật không thể đứng ngoài chính trị, không thể tách khỏi sự lãnh đạo của giai cấp cầm quyền. Đó là quy luật," báo Quân đội nhân dân khẳng định trong bài viết ngày 20/9/2021.
 
Trong khi báo chí nhà nước thì hiếm khi xảy ra trường hợp "lệch chuẩn" vì có nhiều lớp kiểm duyệt khắt khe, một số nghệ sĩ bị coi là "lệch chuẩn", đặc biệt là những trường hợp có yếu tố chính trị, đã bị chỉ trích và xử phạt.
 
Đối với văn học nghệ thuật, có lẽ Nỗi buồn chiến tranh là một trường hợp như vậy, khi tác phẩm này vẫn tiếp tục bị phe thủ cựu chỉ trích gay gắt, gần 40 năm sau khi được xuất bản lần đầu.
 
Năm 2025, nhiều người – không chỉ có các cựu chiến binh mà kể cả những người trẻ – đã bày tỏ sự quan ngại về việc Nỗi buồn chiến tranh được trao giải.
 
Có ý kiến còn lên án việc trích đoạn tác phẩm này đã được đưa vào sách giáo khoa.
 
So sánh với hơn 30 năm về trước, nhà văn Trần Thanh Cảnh cho rằng dường như nhận thức của một số khá đông trong xã hội vẫn "ù lì, xơ cứng và hình như não trạng họ đã bị đông đặc như hơn 30 năm về trước".
 
"Hình như nhận thức xã hội của họ bị dừng tại đó. Nên họ chỉ biết nói ra những ý kiến cũ như cách đây hơn ba mươi năm. Có điều khi chúng ta nghe trong một không gian xã hội mở cửa với toàn thế giới này, ta thấy choáng! Choáng vì mức độ bảo thủ và nhận thức lạc hậu đến vậy. Thế nên ta có cảm tưởng nó ác nghiệt hơn.
 
"Không phải vậy, nó vẫn chỉ là những tư tưởng, luận điệu cũ rích của những kẻ bám víu vào chiến tranh, vào quá khứ để sống mà thôi," ông đánh giá.
 
Nhà văn Trần Thanh Cảnh cũng cho biết ông không thể hiểu được não trạng của những người cho rằng tác phẩm này xuyên tạc hình ảnh người lính "bộ đội Cụ Hồ", khắc họa họ là một đội quân ô hợp, làm tầm thường hóa mục tiêu của cuộc chiến, hay "lật sử".
 
"Không biết là tư duy của họ về những vấn đề trên là thực sự hay họ ào ào làm theo lệnh từ đâu đó. Nhưng tôi đã tiếp xúc và trao đổi với rất nhiều cựu binh đã trải qua chiến trường của cuộc chiến trước 1975 thì tôi thấy họ đều đồng tình và đánh giá cao những gì viết trong sách. Đặc biệt là những người thực sự cầm súng chiến đấu.
 
"Tuyệt đối không có ai nói với tôi là nhà văn Bảo Ninh bôi xấu hay phóng đại sự việc lên, thậm chí họ còn thở dài nói, thực tế chiến trường còn đau xót, ác nghiệt hơn trong sách gấp nhiều lần kia! Nên tôi đồ rằng, có khi những kẻ khoác áo cựu binh đang phản đối nhà văn Bảo Ninh kia, thậm chí chưa từng cầm súng xông ra chiến trường đâu," ông nói với BBC.
 
Còn đối với những người trẻ với "não trạng tồi tệ mà họ bị nhồi vào", ông Cảnh hy vọng "thực tế cuộc sống sẽ dần giải độc cho họ".