CÁCH VIẾT TÊN RIÊNG NƯỚC NGOÀI CẦN TIẾP CẦN TỪ NHIỀU PHÍA – Nguyễn Viết Long
CÁCH VIẾT TÊN RIÊNG NƯỚC NGOÀI
CẦN TIẾP CẦN TỪ NHIỀU PHÍA
CẦN TIẾP CẦN TỪ NHIỀU PHÍA
Gần đây báo chí sôi nổi
bàn chuyện phiên âm hay không tên riêng tiếng nước ngoài. Hầu hết ý kiến đều
ủng hộ cách để nguyên dạng, hoặc phiên tự Latin nếu ngôn ngữ gốc không dùng bộ
chữ cái Latin.
Tuy nhiên các ví dụ dẫn ra để so sánh, để chứng minh tính ưu
việt của nguyên dạng phần lớn chỉ là tên riêng tiếng Anh. Cái tưởng là nguyên
dạng thật ra là lối viết theo tiếng Anh, và thực tế hiện nay các báo đều “Anh
hóa” tên riêng chứ không phải viết nguyên dạng ngôn ngữ gốc (dù là dưới dạng
Latin hóa).
Không có nguyên dạng Latin cho
mọi tên riêng
Khó
khăn ở chỗ không có nguyên dạng Latin cho mọi tên riêng. Ví dụ, có ý kiến bảo
rằng hãy để nguyên dạng tên nhà thám hiểm người Bồ Đào Nha Ferdinand Magellan.
Thế nhưng đó chỉ là tên tiếng Anh, còn nguyên dạng tiếng Bồ Đào Nha phải là
Fernão de Magalhães và nếu theo tiếng Tây Ban Nha, nơi ông này là công dân và
phục vụ lâu nhất lại là Fernando de Magallanes!
Dòng
chữ Brazil trong cuộc thi Rung chuông vàng cũng chỉ là tên tiếng Anh, còn đúng
nguyên ngữ (tiếng Bồ Đào Nha) phải là Brasil, chính vì thế ta mới có từ phiên
âm theo nguyên ngữ là Bra-xin.
Rất
nhiều ngôn ngữ hiện đang dùng chữ cái Latin nhưng ghi tên riêng khác với tiếng
Anh. Nếu chiếu theo quan điểm giữ nguyên dạng ngôn ngữ gốc thì Hung-ga-ry phải
viết là Magyarország (thay vì theo tiếng Anh: Hungary), Ba Lan phải là Polska
(tiếng Anh: Poland), Đức phải là Deutschland (tiếng Anh: Germany), CH Czech
phải là Ceská Republika (tiếng Anh: Czech Republic). Các thành phố hay bang của
Đức như Munich, Cologne, Bavaria phải viết nguyên dạng là München, Köln,
Bayern.
Các
ví dụ như vậy nhiều vô kể. Thủ đô của Ba Lan nguyên ngữ là Warszawa, biến thành
Warsaw (tiếng Anh), Varsovie (tiếng Pháp), Warschau (tiếng Đức), Varsovia
(tiếng Tây Ban Nha), Varsóvia (tiếng Bồ Đào Nha), liệu có chính xác hơn phiên
âm tiếng Việt Vác-sa-va? Và làm gì có cái gọi là cách viết thống nhất hay giữ
nguyên dạng giữa những ngôn ngữ cùng hệ Latin?
Đấy
là mới chỉ nói trong phạm vi các ngôn ngữ có cùng mẫu tự Latin, nếu nói sang
các ngôn ngữ không dùng mẫu tự Latin thì sự không thống nhất nguyên dạng còn
lớn đến đâu.
Chỉ
xin lấy một ví dụ về họ tên cố lãnh đạo Libya Mu-am-ma Ca-đa-phi bằng tiếng
Anh: đã có hẳn một bài báo trên tờ The Christian Science Monitor luận về cách
viết nào nên theo: Gaddafi, Kadafi, Qaddafi, Qadhafi hay thậm chí Kaddafi; còn
tên của ông này là Muammar, Moammar, Mu'ammar hay Moamar. Thậm chí người ta còn
liệt kê (tất nhiên hơi cường điệu) là có tới 112 cách phiên tên Gaddafi sang
tiếng Anh.
Bangkok
quen thuộc với chúng ta qua tiếng Anh nhưng tiếng Thái gọi thành phố này là
Krung Thep, chẳng gần nhau một tí nào. Đất nước Ai Cập gọi theo tiếng Anh là
Egypt, nhưng nguyên ngữ Ả Rập lại là Misr (phiên tự), còn thủ đô Cairo nguyên
ngữ là Al-Qa--hirah.
Như
vậy có thể nói để nguyên dạng theo đúng nghĩa là không khả thi, vì người viết
hay người dịch không thể ngồi tra cứu từng tên nguyên ngữ (và các cách phiên tự
Latin hóa có thể có) để thay cho tiếng mà mình đang dịch từ đó.
Âm một đằng, chữ một nẻo
Đúng
ra đó là lỗi của tiếng Anh hay của ngôn ngữ gốc chứ không phải do lỗi phiên âm
(tất nhiên cũng có khi người phiên âm không chuẩn). Đồng thời chúng ta cũng
không nên quên một nhược điểm của tiếng Anh, vì khi đọc hay nói tên họ của một
người Anh có khi người ta không dám chắc viết tên họ đó thế nào cho đúng và
phải hỏi lại cách viết. Chẳng hạn: Lee, Li hay Leigh đều đọc/nói là “Li”, Green
hay Greene cũng đều đọc là “Grin”.
Nhiều
người chê phiên âm gây nhiều dị bản nhưng họ đâu có biết tiếng Anh cũng gặp rắc
rối đúng như thế khi gặp các ngôn ngữ khác ngữ hệ như tiếng Ả Rập, các ngôn ngữ
châu Á. Ngoài ví dụ về Ca-đa-phi ở trên, một ví dụ khác là tiếng Anh thiếu âm
“ư”, do đó âm này hoặc bị phiên thành “y” (như trường hợp đối với tiếng Nga, trong
khi “y” cũng dùng để phiên chữ/âm i ngắn), hoặc thành “u” (như trường hợp đối
với tiếng Nhật và tiếng Việt): Xôn-gie-nít-xưn (hay Xôn-gie-nhít-xưn) thành
Solzhenitsyn; Cô-i-dư-mi thành Koizumi.
Phiên
âm tiếng Việt có ưu điểm hơn hẳn tiếng Anh khi dùng cho những ngôn ngữ có thanh
điệu như tiếng Lào hay tiếng Thái. Và nói cho cùng thì ngay tên họ người Việt
cũng đâu phải vùng nào cũng nói/đọc như chữ viết: Võ Văn Dân ở miền Nam sẽ được
phát âm thành Dỏ Dăng Dâng kia mà!
Phiên tự - “tam sao thất bổn”
Có tồn tại một cách
phiên tự thống nhất cho những ngôn ngữ không dùng chữ cái Latin không?
Nhiều
người lầm tưởng rằng đối với những ngôn ngữ không dùng chữ cái Latin, cứ việc
phiên tự theo những quy tắc mà người bản ngữ áp dụng là xong. Nhưng sự đời đâu
có đơn giản vậy? Có ba lý do dẫn đến việc “tam sao thất bổn” trong phiên tự:
-
Ngôn ngữ đích khác nhau. Nếu bạn đang đọc ấn bản tiếng Anh, văn hào Pu-skin sẽ
thành Pushkin, còn trong tiếng Pháp sẽ là Pouchkine, tiếng Đức là Puschkin.
Chính
vì ngôn ngữ đích thay đổi mà tên riêng vẫn như cũ nhưng sang tiếng Anh mỗi thời
một khác. Đó là trường hợp các nước cộng hòa cũ của Liên Xô tách ra: Môn-đa-vi
ngày xưa là Moldavia (phiên theo tiếng Nga) nay thành Moldova (theo bản ngữ),
thủ đô của nó từ Kishinev thành Chisinau, Byelorussia thành Belarus.
-
Có nhiều lối phiên khác nhau. Nếu áp dụng lối phiên hàn lâm của chính người Nga
thì Mai-a-cốp-xki sẽ thành Majkovskij, nhưng phiên theo tiếng Anh sẽ là
Mayakovsky.
-
Không thống nhất ngay trong cùng một ngôn ngữ đích. Ví dụ trong tiếng Anh,
nhiều khi người ta cũng không thống nhất khi phiên tự từ tiếng Nga, như:
Nikolay/Nikolai, Alexander/Alexandr/Aleksandr, Korolev/Korolyov,
Mendeleyev/Mendeleev.
Họ
tên của người CHDCND Triều Tiên và Hàn Quốc cũng được họ phiên sang tiếng Anh
theo nhiều cách. Chẳng hạn anh hùng dân tộc Lý Thuấn Thần sẽ có các dạng Yi Sun
Shin, Lee Sun Shin, Yi/Lee Soon Shin, Ri Sun Shin, Yi/Lee Sun Sin, ta theo cách
nào? Cũng họ Lý ấy của Lý Thừa Vãn tiếng Anh vẫn quen phiên là Ree (Syngman)
thì sao?
Hàn
Quốc đã ban bố quy tắc phiên mới thay cho quy tắc McCune-Reischauer trước đây,
nhưng CHDCND Triều Tiên vẫn dùng cách phiên cũ. Do đó thành phố Kê-xâng (Khai
Thành) sẽ có hai kiểu phiên là Kaesong hoặc Gaeseong, Pu-xan sẽ là Pusan hoặc
Busan.
Kể
từ khi Chúa Trời làm thất bại việc xây tháp Babel thì vấn đề phiên chuyển tên
riêng giữa các ngôn ngữ đều không được giải quyết hoàn toàn trong bất cứ ngôn
ngữ nào. Lập lại trật tự trong lối viết tên riêng nước ngoài là cần thiết,
nhưng cần một cách tiếp cận từ nhiều phía, thấu đáo và điều tra xã hội học nếu
có thể.
Bộ
Giáo dục đã từng quyết định cách viết “theo chữ viết của nguyên ngữ” (năm 1984)
nhưng đã phải quay lại lối phiên âm (năm 2003) hẳn phải có lý do. Gần đây Bộ
Nội vụ cũng ra thông tư số 01/2011/TT-BNV quy định “phiên âm trực tiếp sát cách
đọc của nguyên ngữ”, hẳn cũng không phải chỉ vì “bảo thủ”.
Dịch giả NGUYỄN VIỆT LONG
Nhận xét
Đăng nhận xét