ĐẶC SẮC CỦA LỜI BÌNH XƯA – Phạm Quang Trung
ĐẶC SẮC
CỦA LỜI BÌNH XƯA
Người xưa không coi phê bình như một
lĩnh vực độc lập với sáng tác, giữ vai trò đặc biệt trong đời sống văn chương.
Bình thơ rất gần với thưởng thơ, nhằm phát hiện ra cái hay cái đẹp của tác phẩm
là chính. Chủ yếu để cảm hiểu thơ. Trước hết là cảm thông với nỗi lòng của
người viết ủy thác qua lời thơ. Trần Cao Đệ viết: “Đem những bài thơ đó ra đọc,
có nhiều chỗ chưa hiểu hết, đọc kỹ mới dám hạ bút, nhưng vẫn chưa hiểu hết được
nỗi lòng của tác giả, đúng như vậy hay là không đúng?”. Lý Văn Phức cũng viết:
“Trong khi đọc sách, trước hết tự mình phải để mình lĩnh hội ý tứ của người
viết thì khi đọc đến từng câu thơ, câu văn mới có thể hiểu được tâm tư của tác
giả”. Những yếu tố hình thức có được “đưa đẩy” trong các lời bình như: “Chữ chữ
tinh vi, khiến người già đời trong bút mực không ai không phải khoanh tay” (Nam
Ngày nay, không thể hiểu nổi chức năng
của phê bình nếu thiếu yếu tố “phê”. Thời xưa có phần khác thế. “Phê” không
nhiều vì hầu như không được đặt ra. Một tác giả vô danh tuyên bố: “Ai cấm người
sau không chỉ trích chỗ thiếu chân thực của thơ xưa, chỗ thiếu căn cứ của sách
xưa”. Nói là nói vậy, song thực thi lại khác. Phải thấy tâm lý sùng cổ, sùng
thượng, sùng ngoại thống trị suy nghĩ của người xưa.
Trên lãnh vực phê bình hiện đại, người
chịu ảnh hưởng cả mặt “ưu” lẫn mặt “liệt” của đạo bàn luận thơ xưa có lẽ là
Hoài Thanh. Bình thơ với ông là một cái “nghiệp” rất vui, là “những chuyến đi
say người và bổ ích”. Theo ông, mục đích chính của công việc bình thơ là “cảm
hiểu cái hay cái đẹp của thơ rồi truyền nó cho người đọc người nghe”. Hoài
Thanh rất ít khi nói đến cái dở. Kể cũng lạ, mấy ai dụng bút lại không có chỗ
khiếm khuyết. “Lương công tất hữu bất xảo” (thợ giỏi tất có chỗ không khéo). Đó
là chỗ “bất túc” cũa Hoài Thanh cũng như lối phê bình truyền thống nói chung.
Cùng bất đắc dĩ không thể không nói đến cái dở thì với Hoài Thanh “cũng cốt làm
nổi bật cái hay”. Có lúc ông đã từng tuyên bố: Người làm thơ và người bình thơ
đều có chung một mục đích là săn lùng cái đẹp. Sự khác biệt ở chỗ, nhà thơ săn
lùng cái đẹp ngoài đời, còn nhà phê bình thì săn lùng cái đẹp trong trang sách.
Thời xưa, thảng hoặc cũng xuất hiện
những người “táo tợn” vượt ra ngoài nếp nghĩ thông thường. Số đó không nhiều.
Và thường giới hạn trong thái độ đối với những sáng tác đương thời. Nhữ Bá Sỹ
với “Thục khách giải trào” là một ví dụ. Ông mạnh dạn chỉ ra “ba điều đáng
lấy”, “bảy điều đáng bàn”. Còn nếu có điểm gì cần “phủ chính” thì thường cả
người viết lẫn người đọc cùng nhau luận bàn nhằm “bồi bổ cho nhau, để đi tới
chỗ cực vui” (Ngô Thì Hoàng).
“Phê” theo đúng nghĩa họa chăng chỉ có
khi giữa người viết và người đọc tồn tại sự đối lập về tư tưởng. Lời lẽ hiển
nhiên thường gay gắt. Chẳng hạn trường hợp Phạm Đình Toái với “Phan Trần”. Ông
thẳng thừng viết: “Chuyện “Phan Trần” phần nào trang nhã nhưng đều là lời trăng
gió không thể dạy đời, phường quân tử áo mũ thẹn khi đọc đến”. Đứng trên lập
trường đạo lý phong kiến bảo thủ để lên án “Phan Trần”, Phạm Đình Toái khó
tránh khỏi thiên lệch. Sự phê phán của ông quả không mấy thuyết phục. Khăng
khăng bảo vệ quan điểm của mình, người ta dễ quên điểm khả thủ của người, và
khó tránh khỏi bị lầm lạc.
Điều này không loại trừ ngay cả những
bậc Đại nho trí lự hơn người. Ngô Thì Nhậm từng dựa vào tư tưởng Khổng Mạnh để
phê phán tư tưởng Lão Trang bộc lộ qua thơ của Trần Tử (có thể là Trần Danh
Án): “Thánh Hiền đi không về”, nhưng có bao giờ đi đâu? Sự nghiệp của Thánh
Hiền ta phải nghĩ sao để nối tiếp. Theo Ngô Thì Nhậm, ngay cả thầy dạy của Trần
Tử là Phạm Nguyễn Du, văn chương cũng còn nhiều điểm quá khích: “Như thuyền
không lái, ngựa bất kham, khí phách sắc sảo, lời lẽ hùng hồn, nhưng không có
cốt cách vững chắc. Cho nên khí chất và tâm tính cũng thế. Gọi là kẻ sĩ giỏi
văn thì được, chứ gọi là kẻ sĩ “bác văn ước lễ” thì không được”. Câu “bác văn
ước lễ” rút ra từ Luận Ngũ (Thiên Ung Dã), được Ngô Thì Nhậm xem là chuẩn mực
tư tưởng trong đánh giá văn chương. Cũng như sau đó, ông dùng lời Khổng Tử để
chê Trần Tử là kẻ “cuồng giản”. Ta không trách cứ ý thức hệ ở một con người.
Tuy nhiên ta đề cao ý thức hệ tiến bộ vì nó là công cụ tư duy sắc bén giúp ta
tiếp cận với chân lý khoa học và nghệ thuật.
Một trong những đặc điểm nổi bật của
lối phê bình xưa là cách viết rất văn hoa nghĩa là rất chải chuốt và giàu hình
ảnh. Dường như người viết ý thức rằng mình cũng đang làm “văn”, làm nghệ thuật.
Phải suy đi tính lại trước khi hạ bút không chỉ để ý sâu mà còn để lời đẹp.
“Bình” phải hay mới tương xứng với đối tượng vốn là một trong những thứ “kỳ tuyệt”
ở đời. Hãy nghe lời bình thơ Bùi Huy Bích của Phạm Nguyễn Du: “Còn như sự đạm
bạc bộc lộ làm anh hoa, sự chân thực biểu hiện làm tinh quý, sắc vẻ như chim
phượng, ngát thoảng như hoa lan”. Như văn sáng tác, phép so sánh nghệ thuật
được sử dụng khá phổ biến, chân xác và gợi cảm. Còn đây là lời bình không kém
hấp dẫn của Ngô Thì Nhậm: “Có văn chương như gấm thêu, có văn chương như vải
tơ. Nhưng những người văn chương như gấm thêu thì bóng bẩy, những người văn
chương như vải tơ thì quê quệch... Đạt đến chỗ gấm thêu mà không lả lướt, vải
tơ mà không thô cứng thì chỉ có tập Tinh sà kỷ hành”.
Thêm một minh chứng cho nhận xét bình
thơ rất gần với thưởng thơ. Phát hiện cái đẹp của đối tượng đi cùng với lối
diễn đạt đẹp, hấp dẫn. Chúng ta nhớ đến nhà phê bình Hoài Thanh. Những bài phê
bình hay của ông là bằng chứng về vẻ đẹp của chính lời bình. Nói cách khác, tác
giả “Thi nhân Việt Nam
Cũng dễ nhận thấy lối bình xưa được
viết rất ngắn gọn. Đây là lời bình của Miên Trinh: “Lấy đề tài vừa tinh vừa
khéo và rộng rãi bao la; suy nghĩ thấu đáo dạt dào; âm vận hài hòa”. Ông đồng
thời giải thích phong cách bình của mình: “Tôi không tán đồng bằng những lời
phù phiếm, chỉ nói thật sự việc đến một chừng mực nhất định. Tôi chỉ mong đánh
giá cho đúng đắn không thiên tư, không quá khen ngợi, có thể đặt niềm tin với
đời nay mà cũng còn để cho đời sau có thể thay thế được lời nói ấy của mình”.
Viết không “phù phiếm” mà có “chừng mực”, vậy dài dòng mà làm gì?
Không dài dòng còn vì ngày trước thiên
về lối bình tổng thể. Đây có thể xem là đặc thù của lối bình phẩm thơ phương
Đông thời trung đại. Sau này, vào những năm 60, 70 của thế kỷ XX, ở Pháp nổi
lên trào lưu Phê bình Mới. Một trong những đặc điểm chung của các khuynh hướng
Phê bình Mới là, theo Pts. Lộc Phương Thủy, là “kiểu phê bình tổng thể” nhằm
“cùng một lúc hiểu thấu tác phẩm trong sự phụ thuộc lẫn nhau và quan hệ tương
hỗ giữa bộ phận và toàn thể, giữa từng đoạn, từng câu, thậm chí từng từ của tác
phẩm và ý nghĩa chung của tác phẩm”. Rõ ràng, khuynh hướng Phê bình Mới nghiêng
về các yếu tố hình thức. Không phải ngẫu nhiên mà phần lớn các nhà phê bình
theo trào lưu này lại tìm đến phương pháp của cấu trúc luận.
Lối phê bình tổng thể ở Việt Nam Nam
Tuy nhiên, nguyên do chính yếu của lối
bình thiên về tổng thể là bởi thơ là một chỉnh thể bao gồm nhiều yếu tố hòa
hợp, không tách rời. Cũng như muôn vật muôn loài, học thuyết âm dương ngũ hành
chi phối tới thơ. Thưởng thơ, bình thơ cũng phải tuân theo luật âm dương. Ngô
Thì Hoàng xác định dứt khoát: “Nói chung sự sáng tạo của trời đất chỉ âm và
dương, sau trước tuần hoàn, cái trước qua đi thì cái sau nối tiếp, chưa từng
một giây gián đoạn, cho nên có cái huyền diệu của sự nảy nở không cùng”. Có
dương ắt có âm, hơn thế trong dương có âm, trong âm có dương. Muôn vật đều vậy.
Thi ca, văn chương cũng vậy. Chữ “hòa” được lưu ý trong bình văn bình thơ xuất
phát từ đó.
Lớn nhất là sự hài hòa giữa ý và lời,
giữa nội dung và hình thức. Nguyễn Đức Đạt viết: “Tình lý chứa chan mà văn
chương dạt dào, đó là ngọc quý của buồng văn”. Theo ông, đấy là bởi: “văn
chương là cơ bắp của tình lý, tình lý là xương cốt của văn chương”. Ở đây, lối
diễn giải mối quan hệ giữa nội dung và hình thức theo tương quan chỉnh thể. Còn
một lối diễn giải khác theo tương quan nhân quả. Đỗ Hạ Xuyên viết: “Không có
cảnh thì đâu có tình, không có tình thì đâu có lời, không có lời thì đâu có
thơ”. Ta thấy vừa có ý vừa có lời, vừa có nội dung hiện thực vừa có nội dung
tình cảm được đặt theo trình tự trước sau phù hợp với quá trình sáng tạo.
Sau đó là sự hài hòa của từng yếu tố.
Bình về sự hài hòa của nội dung “Hoa tiên”, Cao Bá Quát đánh giá: “Nói lý thì
rành mạch không bế tắc; nói thế thì tất lắt léo như vẫn ở trong đạo thường”
[41, 149]. Còn đây là lời bình nghiêng về hình thức của Lý Tử Tấn: “Lời trung
hậu và thoát tục, khí cao khoát mà ôn hòa”.
Lối tư duy, biện giải kiểu này có thể
nhận thấy trong nhiều thi thoại Trung Quốc thời trung cổ. Chẳng hạn Thích Hiệu
Nhiên đời Đường đặt ra “Lục chí” với những nội dung sau:
1. Chí hiểm nhi bất tích (rất hiểm mà
không xa xôi quạnh vắng).
2. Chí kỳ nhi bất sai (rất lạ mà không
sai lầm).
3. Chí giản nhi tự nhiên (rất giản dị
mà tự nhiên).
4. Chí khổ nhi vô tích (rất khắc khổ
mà không hình tích).
5. Chí cận nhi ý viễn (rất gần mà ý
xa).
6. Chí phóng nhi bất vu (rất phóng
khoáng mà không vu khoát).
Làm thơ khó vì nhiều lẽ. Sự bảo đảm
cái “độ” để không mất cân đối, hài hòa có lẽ là một trong những thử thách lớn
nhất. Đúng như ý kiến của Lý Tử Tấn: “Muốn thơ cổ kính, thanh đạm sẽ gần dung
tục, muốn thơ giàu đẹp sẽ gần hoa hòe. Hào phóng sẽ đi đến quá trớn, mộc mạc sẽ
đi tới chỗ quê mùa”. Bàn luận mà phát hiện ra sự hài hòa, có chứng mực của
nhiều yếu tố, nhiều yêu cầu làm nên giá trị của tác phẩm là đã đạt đến chỗ tinh
tường không dễ gì có được.
PHẠM QUANG TRUNG
**************************************************************************************************************************************************************
**************************************************************************************************************************************************************
Nhận xét
Đăng nhận xét