GỌI BẠN LÀ BỒ
GỌI BẠN LÀ BỒ
Gọi bạn là bồ: trước đây ở ngoài Bắc không ai gọi bạn là "bồ"
cả, từ khi di cư vào Nam, tiếng "bồ" được nói đến tại Sài Gòn.
"Bây giờ, nói thiệt anh ba
Thương qua để dạ đừng qua lậu
tình".
Lậu/lạu là lộ, không kín đáo;
còn nghĩa là rỉ, nhỏ giọt. Có thương thì để trong bụng, đừng chớn cháo qua lại
mà người ngoài hay biết. "Qua" là tôi, tiếng xưng thân mật với người
vai vế ngang hàng hoặc thấp hơn mình.
"Cỏ mọc bờ giếng cheo leo/
Lâm chung có bậu, hiểm nghèo có qua". Bậu là bạn cũng có lúc gọi "em
bậu". Ca dao có câu: "Chim chuyền nhành ớt líu lo/ Cảm thương em bậu ốm
o gầy mòn". Từ "em bậu" nghe da diết, thân thương quá đỗi.
Từ "qua" ấy, sực nhớ ở
Quảng Nam có vế đối:
"Con gái La Qua, qua hôn,
qua hít, qua vít, qua véo, qua chọc, qua ghẹo, qua biểu em đừng có la
qua".
Trả lời sao làm sao?
Thì đây, "Con gái Phước Chỉ,
chỉ xấu, chỉ xa, chỉ lười, chỉ nhác, chỉ bài, chỉ bạc, chỉ có chồng là may phước
chỉ" (chỉ: chị ấy).
Cũng là một cách đùa nghịch,
chơi chơi tếu táo chứ trước mặt người khác, nào có ai dám mạnh miệng đến thế.
Còn vế ra này, đến nay nhiều người
vẫn bí rị:
"Hôm qua, qua nói qua qua
mà qua không qua; hôm nay, qua không nói qua qua mà qua qua".
Qua còn có nghĩa là từ vị trí
này sang vị trí khác.
"Qua đình ngã nón trông
đình
Đình bao nhiêu ngói em thương
mình bấy nhiêu"
có lẽ đây là một trong những câu
ca dao diệu vợi nhất bởi gắn với hình ảnh đình làng rất quen thuộc.
Từ điển Việt-Bồ-La (1651) của A.
De Rhoses còn ghi nhận thêm: "Mớ qua: Chúng tôi, khi nhiều người có địa vị
cao hơn nói với những người dưới hay một người nói thay cho tất cả". Nói tắt
một lời, lối xưng hô thân mật "qua, bậu" đã xuất hiện từ đời bà cố Hỷ,
tuy nhiên, nay gần như ít ai sử dụng.
Có phải do "bậu-bạn" dần
dà về sau được nói trại thành "bầu-bạn"? Không dừng lại đó, trong Tầm
nguyên từ điển Việt Nam (NXB TP.HCM-1993), nhà ngôn ngữ học Lê Ngọc Trụ còn cho
rằng: "Trại "bầu" ra "bồ" là "bồ bạn", đồng
âm với "bồ" là cái "bị lớn" và "bồ bịch" là dụng
cụ đựng thóc lúa.
Theo đó, nên nói "họ là bậu
bạn" lại nói "họ là bồ bịch" với nhau".
Suy luận này có phù hợp với thói
quen sử dụng lời ăn tiếng nói của người Việt hay không? Ông Trụ quả quyết rằng
có và dẫn chứng: "Cũng theo lối đó, ta thấy "bầu cử" thành
"bầu bí", "hương hào" thành "hương hào hương
vũng", "láu cá" thành "láu cá láu tôm"… (tr.67).
Cách giải thích thuyết phục quá,
phải không?
Tuy nhiên, nhà văn Dương Thiệu
Thanh lại cho rằng: "Gọi bạn là bồ: trước đây ở ngoài Bắc không ai gọi bạn
là "bồ" cả, từ khi di cư vào Nam, tiếng "bồ" được nói đến tại
Sài Gòn.
Kẻ viết rất thích thú khi có dịp
dùng tiếng này, bởi trước các bạn thân ở Paris hồi đó (khoảng thập niên 1930)
cũng đã dùng tiếng bồ để gọi nhau, và cũng do các bạn làm dưới tàu phiên âm chữ
pot (mon pot) thành ra bồ cũng như chữ Américain thành ra Kẻng". (Mấy
chàng "trai thế hệ… trước, Sài Gòn-1969, tr. 218).
Mon pot có nghĩa là vại, bình, nồi
của tôi - tức vật dụng dùng để đựng cái gì đó, tương tự chức năng của "bồ"
là cái "bị lớn".
Vậy "bồ" khác "bị"
thế nào? "Bị" là cái túi đựng đan bằng cót, lác, gai, may bằng vải có
quai để xách để mang.
Thú vị là "bị" một khi
đã đi chung với "gậy" lại trở thành "đạo cụ" của kẻ ăn mày.
"Lấy anh, anh sắm đồ cho
Sắm bị, sắm gậy, sắm mo đuổi ruồi";
"Ăn mày cầm tinh bị gậy".
Có điều lạ, "bồ" na ná
"bị" như ta đã biết, tại sao không đi chung với nhau để trở thành
"bồ bị" mà dứt khoát phải "bồ bịch"?
Khi đưa ra cả hai lý giải trên về
từ "bồ", ta thấy rằng, chỉ một từ trong tiếng Việt, để truy tìm về
nguồn gốc ra đời của nó cũng không dễ dàng chút nào.
Ai cũng biết, bồ là đồ dùng đan
bằng tre, nứa, hoặc dùng cốt tre cuốn tròn dựng lên để chứa đựng lúa thóc, thế
nhưng "bồ" cũng hiểu nghĩa là bù: "Đưa em cho tới làng Hồ/ Em
mua trái mít, em bồ trái thơm". Bồ là "bù" cũng còn có
nghĩa như "bổ" là châm thêm cho đồng đều, đầy đủ.
Khi nghe câu ca dao: "Bởi
anh chăm việc canh nông/ Cho nên mới có bồ trong bịch ngoài", hoàn toàn
khác nghĩa với bồ bịch trong mẩu đối thoại: "Tay X kia bồ bịch gì
chưa?", "Ối dào, thằng chả đào hoa ra phết. Bồ trong bịch ngoài đầy
nhóc".
Bồ bịch, tùy ngữ cảnh có thể hiểu
là tình nhân, bè bạn cùng trang lứa thân thiết, chí cốt; "bắt bồ/ cặp bồ"
là kết bạn với nhau. Mà "bạn", nếu cần thiết còn có thể dùng từ
"bọn" - chỉ người cùng phe.
Có những quý ông luống tuổi
nhưng vẫn khoái "Già chơi chơi trống bỏi" thì cô nhân tình ấy được gọi
bồ nhí, "nhí" là nhỏ/ nhỏ tuổi, chứ không phải nhỏ con.
Đã đành, bồ đi chung với bịch,
nay lại lòng thòng với "tèo" để có "bồ tèo" - cùng nghĩa
như bồ bịch. Vì sao chúng lại đi chung, có ai trả lời giúp chăng?
LÊ MINH QUỐC
Nhận xét
Đăng nhận xét