Cơn bão chính trị ở thượng tầng và 'ngoại lệ' Phạm Minh Chính

 

Cơn bão chính trị ở thượng tầng 

và 'ngoại lệ' Phạm Minh Chính

Hai tổng bí thư, bốn chủ tịch nước, hai chủ tịch quốc hội và bốn thường trực ban bí thư - những con số này cho thấy một sự biến động mạnh mẽ của nhiệm kỳ 2021-2026 dưới thời ông Nguyễn Phú Trọng và người kế nhiệm Tô Lâm.
 
Trong số đó, hai chủ tịch nước bị cho thôi chức, lần lượt là ông Nguyễn Xuân Phúc, và ông Võ Văn Thưởng và rồi, trong một động thái chưa có tiền lệ, cả hai bị kỷ luật ở mức nặng nề: cách tất cả các chức vụ trong Đảng Cộng sản Việt Nam.
 
Tương tự, Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ cũng đã phải rời chức vụ, rồi sau đó quyết định cảnh cáo, và mới nhất là cách tất cả chức vụ trong Đảng, cùng ngày với ông Phúc và ông Thưởng.
 
Thôi chức, hay cho nghỉ, là một cụm từ ông Trọng xử lý các đồng chí của mình khi họ mắc vi phạm, khuyết điểm, để cho họ "hạ cánh an toàn".
 
Cách xử lý này là một điều xưa nay hiếm khi hàng loạt các cán bộ cấp cao nhất phải thay ngựa giữa dòng.
 
Nhưng ông Tô Lâm, người kế nhiệm ông Nguyễn Phú Trọng, đã đẩy sự việc xưa nay hiếm lên một mức độ cao hơn, chưa từng có tiền lệ. Hạ cánh đã không còn an toàn, ngay cả với những lãnh đạo cao cấp nhất có vi phạm.
 
Điều này dường như tương phản với hình ảnh của hai lãnh đạo chủ chốt đã về hưu, là cựu Tổng Bí thư Nông Đức Mạnh và cựu Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng. Hai người này đã được nhận Huân chương Sao Vàng - tấm huân chương cao quý nhất cua nhà nước Việt Nam, hồi tháng 1/2025.
 
Trong hệ thống chính trị của Việt Nam, các vị trí đứng đầu lần lượt là tổng bí thư, chủ tịch nước, thủ tướng, chủ tịch quốc hội và thường trực Ban bí thư, còn được gọi là "bộ ngũ".
 
Thường trực Ban Bí thư là một nhân vật quan trọng, và là ứng viên nặng ký cho các chức vụ cao như chủ tịch nước hay tổng bí thư.
 
Giữa cơn bão chính trị nói trên, duy nhất chỉ có vị trí Thủ tướng của ông Phạm Minh Chính là không bị ảnh hưởng. Vì sao?

 

Tổng Bí thư: 2 người
Diễn biến chính trị đáng chú ý nhất trong nhiệm kỳ 2021-2016 được cho là sự kiện Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng qua đời vào ngày 19/7/2024 và ông Tô Lâm trở thành người kế nhiệm.
 
Đã có một quãng thời gian mà ồn Trọng nhiều lần vắng mặt trong các sự kiện quan trọng, khiến nảy sinh những suy đoán về tình hình sức khỏe của vị lãnh đạo khi đó đã 80 tuổi.
 
"Trong chuyến thăm Hà Nội của Tổng thống Nga Vladimir Putin vào tháng Sáu, những hình ảnh ông Trọng do hãng thông tấn Nga chụp trông ốm yếu hơn trước, có thể do tác dụng phụ của thuốc", tờ Nikkei Asia nhận xét vào tháng 7/2024.
 
Từ lâu, rất nhiều nhà quan sát chính trị Việt Nam đặt câu hỏi về người kế nhiệm của ông Trọng, vị tổng bí thư phá vỡ quy định giới hạn hai nhiệm kỳ khi ba lần liên tiếp giữ chức lãnh đạo cao nhất của Đảng.
 
Một ngày trước khi ông Trọng mất, Bộ Chính trị - nhóm tinh hoa quyền lực nhất của Đảng - đã ra thông báo cho biết Chủ tịch nước Tô Lâm đang là người điều hành các hoạt động của Đảng.
 
Ông Tô Lâm, trước khi được bầu làm chủ tịch nước vào ngày 22/5/2024, là bộ trưởng Bộ Công an.
 
Sự thăng tiến này của ông Tô Lâm đến sau khi hai chủ tịch nước trước đó đã trở thành "củi" trong chiến dịch chống tham nhũng, hay còn gọi là "đốt lò", của ông Trọng.
 
Trước ông Tô Lâm, ông Trần Đại Quang cũng thăng tiến từ chiếc ghế Bộ trưởng Công an, nhưng trong hai nhiệm kỳ khác nhau.
 
Ngoài ra, một bộ trưởng Công an khác là ông Lê Hồng Anh đã thăng lên vị trí số năm là thường trực Ban Bí thư, đều dưới thời ông Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng.
 
Có thể thấy rằng trường hợp của ông Tô Lâm có sự thăng tiến đặc biệt hơn - nắm giữ ba chức vụ quan trọng trong cùng một nhiệm kỳ do vào ngày 3/8/2024, ông được bầu làm tổng bí thư, kiêm nhiệm chức chủ tịch nước.
 
Khi đó, có những ý kiến cho rằng Việt Nam sẽ nhất thể hóa hai vị trí này.
 
Việc nhất thể hóa cũng từng được nhắc tới ở nhiệm kỳ trước khi ông Trọng, lúc đó là tổng bí thư, kiêm nhiệm chức chủ tịch nước khi Chủ tịch nước Trần Đại Quang mất vào tháng 9/2018.
 
Nhưng ông Trọng chỉ giữ vị trí nguyên thủ quốc gia này đến tháng 4/2021. Chủ tịch nước kế nhiệm khi ấy là ông Nguyễn Xuân Phúc.
 
Ở nhiệm kỳ này, nhất thế hóa cũng không xảy ra khi ông Tô Lâm thôi giữ chức chủ tịch nước vào ngày 21/10/2024, và ông Lương Cường, khi đó là thường trực Ban Bí thư, lên thay.
 
Lần gần nhất trong một nhiệm kỳ có đến hai tổng bí thư xảy ra vào khóa 8. Vào tháng 12/1997, ông Đỗ Mười quyết định từ nhiệm và ông Lê Khả Phiêu, một tướng quân đội, được bầu lên thay thế.
 
Trước đó, trong nhiệm kỳ của Đại hội 5, sau khi Tổng Bí thư Lê Duẩn qua đời vào ngày 10/7/1986 , ông Trường Chinh, khi đó là chủ tịch Hội đồng nhà nước, tương đương chủ tịch nước hiện tại, đã trở thành quyền tổng bí thư.
 
Thời điểm đó Đảng đang chuẩn bị Đại hội 6, được biết đến là đại hội Đổi Mới, sự kiện đưa ông Nguyễn Văn Linh lên nắm giữ chức danh lãnh đạo của Đảng vào tháng 12/1986.

 

Chủ tịch nước: 4 người
Tháng 1/2023, ông Nguyễn Xuân Phúc bị Trung ương Đảng cho thôi các chức vụ trong Đảng để rồi sau đó mất luôn chức chủ tịch nước.
 
Sự kiện này mở đầu của những biến chuyển chủ tịch nước liên tục và cũng là khúc dạo đầu cho những biến động chính trị không tiền khoáng hậu sau đó ở Việt Nam.
 
Người thay cho ông Phúc là ông Võ Văn Thưởng, khi đó đang giữ chức thường trực Ban Bí thư. Có thể nhận thấy đó là một bước thăng tiến vượt bậc của ông Thưởng - từ vị trí số năm lên giữ vị trí số hai.
 
Nhưng chỉ hơn một năm sau, ông Thưởng đã thôi giữ chức chủ tịch nước.
 
Sự kiện này khi đó được coi là một cơn địa chấn chính trị ở Việt Nam, một phần vì ông Thưởng là một "hạt giống đỏ", có nền tảng học vấn về lý luận và được đánh giá là một nhân vật thân cận của ông Trọng.
 
Ông Thưởng, khi đó 54 tuổi, là người trẻ nhất trong số các ủy viên Bộ Chính trị khóa 13.
 
Người thay ông Thưởng là Bộ trưởng Công an Tô Lâm.
 
Thời điểm đó, một số nhà quan sát đánh giá với BBC News Tiếng Việt rằng chức vụ mới này sẽ là bước đệm giúp ông Tô Lâm trở thành tổng bí thư do trong lịch sử chính trường Việt Nam, chưa có cá nhân nào trở thành tổng bí thư từ cấp bộ trưởng.
 
Ngoài ra, nếu không thành công gia nhập Tứ Trụ thì ông Tô Lâm sẽ phải về hưu khi khóa 13 kết thúc, do chỉ những cá nhân thuộc Tứ Trụ mới được xét "trường hợp đặc biệt".
 
Chưa đầy ba tháng sau khi gia nhập Tứ Trụ, Chủ tịch nước Tô Lâm kiêm nhiệm thêm chức tổng bí thư sau khi ông Trọng qua đời.
 
Đến tháng 10/2024, ông Lương Cường thay ông Tô Lâm đảm nhiệm chức vụ nguyên thủ quốc gia và vẫn giữ chức này cho tới nay.
 
Xét bốn vị chủ tịch nước nói trên, có hai người đi lên từ chức vụ thường trực Ban Bí thư là ông Thưởng và ông Lương Cường.
 
Trong khi đó, ông Nguyễn Xuân Phúc nhậm chức chủ tịch nước khi đang là thủ tướng, khiến ông Tô Lâm là người có bước thăng tiến mạnh nhất - từ bộ trưởng đến chủ tịch nước.
 
Chiếc ghế chủ tịch nước không chỉ mang tính chất lễ nghi mà là một chức vụ quan trọng thứ hai bộ máy lãnh đạo của Việt Nam.
 
Đây được coi là vị trí kế cận chức tổng bí thư. Điều này được thấy rõ qua trường hợp ông Tô Lâm thay ông Trọng, và ông Trường Chinh trong thời điểm ông Lê Duẩn qua đời.

Thường trực Ban Bí thư: 4 người
Thường trực Ban Bí thư là một vị trí quan trọng của Đảng, đồng thời được cho là một bàn đạp dẫn tới chức vụ tổng bí thư hay các vị trí trong Tứ Trụ.
 
Ông Nguyễn Văn Linh trước khi được bầu làm Tổng bí thư vào tháng 12/1986 cũng đã có sáu tháng giữ chức thường trực Ban Bí thư.
 
Tướng Lê Khả Phiêu cũng đã giữ chức thường trực Bộ Chính trị, vị trí được cho là tương đương thường trực Ban Bí thư, trước khi được bầu làm người lãnh đạo cao nhất của Đảng.
 
Một số tên tuổi nổi tiếng trong Đảng cũng từng giữ chức này, ví dụ như các ông Võ Chí Công, Đỗ Mười, Lê Đức Anh, và cả Nguyễn Phú Trọng.
 
Khóa 13 đến nay đã có bốn người giữ chức thường trực ban bí thư.
 
Người đầu tiên là ông Võ Văn Thưởng hồi đầu nhiệm kỳ.
 
Khi ông Thưởng được thăng lên chức chủ tịch nước, Trưởng Ban tổ chức Trung ương Trương Thị Mai đã kiêm nhiệm chức này cho đến khi bị Đảng "cho thôi" và về hưu vào ngày 16/5/2024.
 
Bình luận về sự kiện này, báo Nikkei Asia đã viết rằng bà Mai "bị buộc thôi chức" chứ không phải "xin thôi" như báo chí Việt Nam đưa tin.
 
Lúc bấy giờ, Giáo sư Abuza từ Đại học National War College (Mỹ) nhận định với BBC News Tiếng Việt rằng bà Mai "bị nhắm đến" do bà là một trong ba người đủ tiêu chuẩn để kế nhiệm chức vụ tổng bí thư.
 
Trước khi bà Mai "thôi chức", đã có những thông tin cho rằng bà có thể sẽ là trở thành chủ tịch Quốc hội thay cho ông Vương Đình Huệ, người mới bị miễn nhiệm khoảng hai tuần trước đó.
 
Chủ nhiệm Tổng cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam, Đại tướng Lương Cường đã trở thành thường trực Ban Bí thư thay cho bà Mai.
 
Ngày 22/5, Đại tướng công an Tô Lâm lên làm chủ tịch nước.
 
Một lần nữa, nhân sự của cả bộ tứ lẫn bộ ngũ lại xáo trộn khi ông Nguyễn Phú Trọng mất vào ngày 19/7/2024, dẫn tới việc ông Tô Lâm kiêm nhiệm thêm chức vụ quyền lực nhất trong Đảng khoảng hai tuần sau đó.
 
Đến tháng 10/2024, ông Lương Cường từ vị trí số năm lên ngồi chiếc ghế số hai khi được bầu làm chủ tịch nước thay ông Tô Lâm.
 
VỊ trí thường trực Ban Bí thư được dành lại cho Chủ nhiệm Ủy ban Kiểm tra Trung ương Trần Cẩm Tú.
 
Thay cho ông Tú ở Ủy ban Kiểm tra Trung ương là một lãnh đạo xuất thân từ công an - ông Nguyễn Duy Ngọc, quê ở Hưng Yên, một nhân vật thân cận của ông Tô Lâm.

 

Chủ tịch Quốc hội: 2 người
Trong Tứ Trụ, chức vụ chủ tịch Quốc hội thường được coi là xếp thứ tư. Nhưng ông Vương Đình Huệ lại là một ứng viên sáng giá kế thừa chiếc ghế tổng bí thư của ông Nguyễn Phú Trọng.
 
Dù vậy, ông Huệ đã bị buộc phải từ giã hào quang đó để lui về bóng tối khi vào đầu tháng 5/2024, ông được cho thôi các chức vụ trong Đảng và chính quyền.
 
Chỉ hơn hai tuần sau đó, Phó Chủ tịch Thường trực Quốc hội Trần Thanh Mẫn đã được bầu làm người kế nhiệm ông Huệ.
 
Nhưng mọi chuyện chưa kết thúc ở đó.
 
Đến tháng 11/2024, Bộ Chính trị, dưới thời Tổng Bí thư Tô Lâm, đã quyết định thi hành kỷ luật cảnh cáo ông Huệ. Sự kiện này ghi tên ông là nhân vật trong Tứ Trụ đầu tiên bị kỷ luật sau khi đã thôi chức.
 
Mới đây, ông Phạm Thái Hà, người từng là trợ lý cho ông Huệ trong nhiều chức vụ qua nhiều năm, đã bị truy tố vì tội "Lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành công vụ".
 
Trong bản cáo trạng và kết luận điều tra, nhiều mối dây liên kết giữa ông Hà, ông Huệ và sai phạm ở Tập đoàn Thuận An đã xuất hiện, đặt ra những câu hỏi về số phận của cựu chủ tịch Quốc hội.
 
Câu trả lời đã có khi vào ngày 19/7, đúng một năm sau khi ông Nguyễn Phú Trọng mất, Trung ương Đảng kỷ luật cách toàn bộ chức vụ của ông Huệ.

 

'Ngoại lệ' Thủ tướng Phạm Minh Chính
Ở khóa 13, trong năm vị trí lãnh đạo cấp cao nhất trong chính trị Việt Nam, chỉ riêng chức vụ thủ tướng có được sự ổn định với duy nhất một người nắm giữ - ông Phạm Minh Chính.
 
Từ trước đến nay, ông Chính là thủ tướng duy nhất chưa từng kinh qua chức phó thủ tướng. Ở nhiệm kỳ trước, khóa 12, ông Chính giữ chức trưởng ban Tổ chức Trung ương.
 
Thủ tướng là chức vụ quan trọng. Xếp theo thứ tự trong chính trường Việt Nam, thủ tướng là vị trí quyền lực số ba, sau tổng bí thư và chủ tịch nước, nhưng thường được coi là số hai, và trong một số trường hợp, như thời ông Nguyễn Tấn Dũng, được coi là quyền lực nhất.
 
Giáo sư Zachary Abuza từ Đại học National War College (Mỹ), đánh giá rằng dường như Việt Nam cần một sự ổn định chính trị nhất định trong bối cảnh lãnh đạo cấp cao liên tục rời đi.
 
"Việc thay đổi nhân sự liên tục và chưa từng có tiền lệ này thực sự đã khiến các nhà đầu tư nước ngoài lo ngại. Vì vậy, tôi nghĩ họ cảm thấy cần phải có một người giữ vai trò liên tục – một người mà họ có thể tiếp tục làm việc cùng. Việc cách chức Thủ tướng cũng sẽ mang lại cái giá kinh tế nhất định," ông Abuza nói với BBC News Tiếng Việt.
 
Ngoài ra, ông Abuza đánh giá rằng kinh tế Việt Nam vẫn đang phát triển tốt, đặc biệt là so với các quốc gia ASEAN, nhưng nếu có một yếu tố ngoại cảnh tác động tiêu cực tới kinh tế nước này, có nhiều lo ngại rằng ở cấp cao nhất gần như không còn ai có kinh nghiệm quản lý kinh tế.
 
Đến thời ông Tô Lâm, việc ưu tiên phát triển kinh tế là một xu hướng rõ ràng. Do đó, bộ máy chính trị Việt Nam cần một người có kinh nghiệm điều hành Chính phủ.
 
"Ông Tô Lâm tin rằng tính chính danh của Đảng xuất phát từ từ tăng trưởng kinh tế. Và với ông ấy, điều quan trọng là hiểu được rằng cửa sổ cơ hội đã mở ra, nhưng sẽ không mở mãi mãi," ông Abuza đánh giá, đồng thời nói thêm rằng bây giờ ông Tô Lâm và ông Chính đang "cần nhau".
 
Trong buổi phỏng vấn với BBC News Tiếng Việt vào đầu tháng Bảy, Giáo sư khoa học chính trị Edmund Malesky từ đại học Duke (Mỹ) cho rằng ông Tô Lâm và ông Chính có cùng quan điểm về hướng tinh gọn bộ máy và phát triển kinh tế.
 
"Trong các nhiệm kỳ chính phủ trước, tổng bí thư và thủ tướng thường có nhiều bất đồng hơn giữa về những vấn đề như vậy, nhưng lần này thì có vẻ rõ ràng là họ đang cùng nhìn về một hướng. Và có vẻ như ông Phạm Minh Chính đang thực hiện những thay đổi này một cách khá chân thành".
 
Ông Malesky nhắc lại thời kỳ ông Chính giữ chức bí thư Tỉnh ủy Quảng Ninh (2010-2015), cho rằng ông Chính ngay từ khi đó đã thể hiện bản thân là một người dám thử nghiệm, "ví dụ như việc bãi bỏ hội đồng nhân dân cấp huyện, tinh giản bộ máy chính quyền địa phương...".
 
"Vì vậy, nếu muốn nhìn lại các cải cách đang diễn ra hiện nay, thì nhiều cái thực ra đã từng được thí điểm ở Quảng Ninh. Tôi nghĩ, ở một mức độ nào đó, hai người [ông Tô Lâm và ông Chính] có sự đồng thuận về tầm quan trọng của cải cách hành chính và tinh gọn bộ máy nhà nước.
 
[…]
 
"Tôi nghĩ rằng ông ấy cũng khá thực tế trong vấn đề cải cách hành chính, và thực ra đã như vậy từ lâu rồi. Vì thế, tôi không nghĩ chúng ta nên quá ngạc nhiên khi họ có cùng quan điểm trong những vấn đề này," ông Malesky nêu.
 
Ngoài ra, đầu năm 2025, Tổng Bí thư Tô Lâm đã phát động mục tiêu tăng trưởng kinh tế 8%, không lâu trước khi Tổng thống Mỹ Donald Trump vào tháng Tư đưa ra mức thuế quan "đối ứng" 46% đối với hàng hóa Việt Nam.
 
Điều này được cho là sẽ tác động rất lớn đến tham vọng thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình của Việt Nam như ông Tô Lâm mong muốn.
 
Ông Phạm Minh Chính đang xoay xở để có thể biến mục tiêu tăng trưởng 8,3-8,5% trở nên khả thi trong bối cảnh trong và ngoài nước có nhiều biến động.
 
Khi Đảng tiến hành Đại hội 14 vào đầu năm sau, ông Chính đã 67 tuổi. Vì vậy, nếu muốn được tái cử, ông sẽ cần đến một suất "đặc biệt". Và thành tích kinh tế cũng như hiệu quả điều hành Chính phủ có lẽ sẽ quyết định điều đó.