MỖI CÂU TỤC NGỮ MỘT NỬA LỜI KHUYÊN

MỖI CÂU TỤC NGỮ

MỘT NỬA LỜI KHUYÊN

Liệu hai câu tục ngữ  Không thầy đố mày làm nên và Học thầy không tày học bạn có mâu thuẫn?

Để giải đáp được câu hỏi đó, có lẽ trước hết tôi phải cùng các em tìm hiểu ngữ nghĩa của từng câu. Đọc qua, chúng ta cũng dễ dàng nhận ra là cấu trúc kết hợp trong hai câu là khá rõ ràng, tường minh (không qua một cấu trúc ẩn dụ). Không thầy đố mày làm nên (hoặc Không thầy đố mầy làm nên) là một phát ngôn khẳng định rõ ràng, dứt khoát về vai trò của người thầy dạy. Đã đi học là phải có hai đối tượng: người dạy (thầy (cô) giáo) và người học (học sinh). Người thầy có sứ mệnh truyền thụ các kiến thức cho học trò theo một chương trình cần tuân thủ trong SGK. Và dù có sách trong tay, học sinh chúng ta vẫn rất cần sự chỉ bảo, hướng dẫn, uốn nắn của các thầy để các em có thể tiếp cận và tiếp thu tri thức một cách tốt nhất. Đó chính là phương pháp, là kĩ năng học sao cho tốt.

Phương pháp tốt giúp cho các em không “học một biết một” mà làm sao phải “học một biết mười” (hoặc hơn thế nữa). Thầy đâu chỉ thực hiện chức năng “cầm tay chỉ việc” mà phải chỉ ra đường hướng, cách thức, kĩ năng... Cũng giống như Khổng Tử ngày xưa đem những câu chuyện của cố nhân để rút ra những bài học luân lí rất sâu sắc nhằm răn dạy học trò. Hay như nhà bác học A. Einstein thường tâm sự: “Tôi muốn các bạn biết khái quát vấn đề dựa trên sự tưởng tượng. Tri thức là cần nhưng chính sự tưởng tượng mới làm cho mọi tri thức có giá trị”. Như vậy, thầy giáo là người đứng trên ta một bậc về tầm hiểu biết tri thức khoa học, đạo lí làm người và nhiều lĩnh vực khác trong cuộc sống. Tôn sư trọng đạo luôn là bài học đạo lí và cũng là nét đẹp nhân văn truyền thống của dân tộc ta: Muốn sang thì bắc cầu kiều/ Muốn con hay chữ thì yêu lấy thầy (ca dao).

Còn câu Học thầy không tày học bạn (hoặc Học thầy chẳng tày học bạn), có nghĩa là học thầy không bằng học bạn. Học bạn quan trọng đến thế ư? Bạn ở đây là bạn bè, những người cùng trang lứa, cùng vào vai người đi học, cùng nhiều hoàn cảnh và điều kiện khác nữa. Xuất phát điểm như nhau nhưng trong cuộc đua tri thức lại có thể không giống nhau. Người tiếp thu nhanh, người tiếp thu chậm. Người giỏi môn này, người trội hơn môn kia. Điều này phụ thuộc vào nhiều yếu tố: tư chất (có năng khiếu, sáng dạ hay không sáng dạ), sự chăm chỉ (cần cù bù thông minh), hoàn cảnh cá nhân (thuận lợi hay không thuận lợi, về vật chất chẳng hạn)... Vậy là có khi trong một lớp học nào đó, sẽ có “người cao người thấp”, xếp hạng bao giờ cũng có người đứng đầu, người “đội sổ”. Thua thầy một vạn không bằng thua bạn một li. Bởi xứ theo lẽ thường, học trò đi học, thua kém thầy là chuyện đương nhiên. Nhưng kém một bạn nào đó dễ làm cho ta cảm thấy tự ái, thậm chí rất ngượng ngùng, xấu hổ: Cũng cơm, cũng gạo, cũng thầy/ Mà sao em kém thế này, em ơi! (ca dao).

Lòng tự trọng và cả tính hiếu thắng lành mạnh đã thành động lực thôi thúc nhiều học sinh cố gắng học hỏi để vượt lên không chịu cảnh “thua chị kém em”. Muốn thế, chúng ta phải biết tận dụng ngay những gì bạn bè đang có bằng cách theo dõi và học hỏi với tinh thần cầu thị. Đừng có ngại, hay sĩ diện hão (Đến mình mà phải di hỏi con bé ấy hay sao?). Hãy biết vượt qua trạng thái tâm lí mặc cảm, thiếu tự tin các bạn nhé. Bởi nếu không, chính chúng ta sẽ bỏ qua cơ hội học hỏi và để cho người khác vượt lên ta một cách “ngon lành” đấy.

Bác Hồ từng căn dặn: “Học ở trường, học ở trong sách vở, học lẫn nhau và học nhân dân”. Vậy thì, học ở trường chính là học từ thầy cô, còn học lẫn nhau chính là học từ bạn bè đấy. Có những kinh nghiệm quý báu mà chỉ qua bạn bè mới có được: Bạn như ta mà lại không phải là ta. Điều đó làm cho việc học của chúng ta đa dạng đa chiều hơn, lượng kiến thức của chúng ta được thu lượm, sàng lọc, kiểm chứng và vững vàng hơn. Đó cũng chính là một cách học tối ưu. Một tai nghe thầy, một tai nghe bạn/ Về nhà mẹ giảng, thế là thành... mười tai. Hai câu tục ngữ Không thầy đó mày làm nên và Học thầy không tày học bạn là hai lời khuyên chí lí, hai bài học có giá trị bổ sung cho nhau để đưa ta tới chân trời tri thức một cách hiệu quả nhất.

Trong kho tàng thành ngữ tục ngữ dân gian, cũng không hiếm gì các cặp tục ngữ tương tự. Quả thực, lúc đầu mới đọc, ta cứ ngỡ chúng làm nên nghịch lí mâu thuẫn. Chẳng hạn: Giọt máu đào hơn ao nước lã (Ý nói tình anh em, máu mủ ruột già là cao cả, rất hệ trọng) với Bán anh em xa mua láng giềng gần (Phải quan hệ với hàng xóm láng giềng sao cho phải, bởi trong nhiều hoàn cảnh, do anh em xa xôi cách trở không có điều kiện giúp đỡ, chính những người láng giềng tốt bụng kia lại vô cùng hữu ích vào những khi tắt lửa tối đèn). Đây là hai câu tục ngữ nằm trong hai bối cảnh khác nhau về cách ứng xử tình huống mà mỗi người nên xử lí sao cho hợp lẽ.

Hay là hai câu Người đẹp vì lụa, lúa tốt vì phân và Quần áo đẹp không làm nên con người, lại thể hiện hai quan niệm liên quan đến cùng về một hiện tượng (quần áo, trang phục). Một câu nói về cách tận dụng trang phục để làm tăng vẻ đẹp hình thể, còn câu kia nói về một quan niệm giá trị thẩm mĩ trong cuộc đời (cốt lõi bản chất mới là cái quyết định). Chúng vẫn hoàn toàn đúng nếu chúng ta xét trong từng hoàn cảnh phát ngôn./.

PGS.TS Phạm Văn Tình