GIÓ ĐƯA BỤI CHUỐI TE TÀU
GIÓ ĐƯA BỤI CHUỐI TE TÀU
Từ chuyện bụi chuối te tàu đến xe, tàu... gọi sao cho đúng?
Câu thơ của Tôn Thọ Tường
"Mây tuôn đen kịt khói tàu bay", khiến không ít người đọc "bé
cái nhầm", không phải "tại thằng đánh máy" mà do từ
"bay" - nhằm chỉ sự di chuyển trên không trung. Mà hiện nay khi
nói "tàu bay" lập tức ta nghĩ đến "máy bay" - phương tiện
đi lại, chiến đấu trên không.
Lập luận chặt chẽ đến thế, biết
đâu vẫn có người cãi thì sao? Cãi rằng: "Ơ kìa, do ông Tường đã biết/thấy
tàu bay mới viết câu thơ đó?".
Xin thưa, ông Tường mất năm
1887. Mãi đến ngày 10-12-1910, phi công Hà Lan Van den Born lái chiếc Farman,
đó là lần đầu tiên người Sài Gòn mới thấy tàu bay xuất hiện trên bầu trời.
Tàu cũng xuất hiện trong câu
thành ngữ: "Một con ngựa đau cả tàu không ăn cỏ".
"Tàu" ở đây lại có
nghĩa chỉ cái máng đựng thức ăn trong chuồng; và cũng dùng chỉ cái chuồng như
chuồng ngựa, voi, tượng nên mới có câu: "Trống như tàu tượng".
Loại lá cây to và rộng bản cũng
gọi là tàu. "Gió đưa bụi chuối te tàu/ Chàng Nam thiếp Bắc làm giàu, ai
ăn?".
Một người chọc quê bạn:
"Kìa, mới nhát ma một chút tẹo mà đã run gan. Chưa chi, mặt xanh như tàu
lá". Tàu ở đây nhằm chỉ tàu lá chuối, tàu lá dừa, tàu lá dừa…
Theo nhà nghiên cứu Nam Chi Bùi
Thanh Kiên, ở Nam bộ thì "tàu mo" ngoài nghĩa thông dụng mo cau còn
chỉ: "Xe lôi gắn máy - tên gọi xe gắn máy kéo thùng để chở khách hoặc hàng
hóa, thạnh hành ở các tỉnh miền Tây, nhất là ở Bến Tre từ thập niên
1960".
Không rõ cách gọi ấy, nay còn
hay đã mất? Có thể không mấy ai còn gọi "tàu mù" dành cho những chiếc
tàu mà trước mũi tàu không vẽ hai con mắt, chỉ sơn một màu. Dấu vết của cách gọi
ngộ nghĩnh này, còn tìm thấy trong Đại Nam quấc âm tự vị (1895).
Đôi lúc cách ghi âm tàu/ tào vẫn
chưa thống nhất đối với từ du nhập, chẳng hạn, "Nam Vang đi dễ khó về/
Trai đi bạn biển, gái về tào kê". Nhà ngôn ngữ học Lê Ngọc Trụ cho biết:
"Tào kê vây mượn tiếng Tiều Châu mà âm Hán Việt là bảo mẫu".
Đại từ điển tiếng Việt hiện nay
ghi nhận "tàu kê" và giải thích: 1.Tiếng gọi những người giàu có và
có thế lực; 2. Tiếng gọi những người bất chính cho vây lấy lãi, những người chủ
chứa gái điếm".
Sự lý thú của "tàu"
trong tiếng Việt còn phải kể đến trường hợp danh từ riêng Tàu, nhằm chỉ người
Trung Quốc đã biến thành danh từ chung từ đời tám hoánh: "Vai u thịt bắp,
mồ hôi dầu/ Nách lông một nạm, trà tàu một tô", thịt kho tàu, mực tàu, táo
tàu, chè tàu…
Tương tự, do nhập từ Thái Lan
nên mới xuất hiện cách định danh như vịt xiêm, mãng cầu xiêm, dừa xiêm; hoặc
ngay cả thuốc lào cũng vậy… Mà cũng phải thôi, "nhập gia tùy tục" là
vậy.
Đôi lúc đọc/học tác phẩm văn học
Việt Nam, có nhiều loại xe khiến ta bí rị. "Xe rồng phút chốc mây che/
Minh Vương ở Hán lại về nối ngôi" (Đại Nam quốc sử diễn ca). Xe rồng, tức
"long xa" chở vua.
Tuy nhiên, trải qua năm tháng,
xe rồng lại "đèo" thêm nghĩa khác. Khác thế nào? Trong đám tang, cái
xe được bài trí trang trọng, rực rỡ một cách tôn nghiêm được gọi "xe rồng"
nhằm… chở quan tài người quá cố về nơi an nghỉ cuối cùng!
Truyện thơ Nôm khuyết danh Quan
Âm Thị Kính có câu: "Dứt lời thoắt đã chia tay/ Hồn hương đã sẵn xe mây rước
về". Có phải xe mây là… di chuyển trên mây? Vâng, xe mây là dịch từ chữ
Hán: "Vân xa", Từ điển Hán Việt của Đào Duy Anh giải thích: "Xe
đi ở trên mây = Phép thần tiên đi giữa không", nói cách khác xe mây chỉ sự
rước linh hồn người chết về cõi trên…
Như đã biết, do tàu di chuyển dưới
nước nên gọi tàu/tàu thủy nhưng tại sao tàu di chuyển đường ray trên bộ, lại có
lúc gọi là xe? Đơn giản chỉ vì tàu ấy có bánh xe, chẳng hạn xe lửa/ tàu lửa/tàu
hỏa, xe điện/ tàu điện, xe điện ngầm/tàu điện ngầm…
Vậy xe bò, "Khỏe re như con
bò kéo xe" nếu đổi qua tàu bò thì sao? Thì, lập tức nó nhảy cái rẹt qua
nghĩa nhằm chỉ… xe tăng! Lại nữa, một khi nói "tàu bay tàu bò" lại
hoàn toàn chẳng có xe tăng gì cả, nó lại hàm nghĩa chỉ máy bay/tàu bay nói
chung.
Do tùy thuộc vào cách vận chuyển/
vận hành mà tàu/xe có cách gọi tên. Gọi tàu lửa do nó chạy bằng động cơ hơi nước
mà thuở ấy phải dùng đến củi lửa trong thao tác vận hành; xe chạy bằng điện thì
gọi xe điện/tàu điện, xe kéo bằng tay gọi xe tay v.v… Xin hỏi khó chút tẹo, vậy
xe đò có phải xe đi bằng đò?
Tại sao từ đò xuất hiện rất tréo
ngoe ở đây? Suy luận rằng, khi chưa có xe, người ta đi bằng đò. Mà đã muốn đi
đò thì phải đến bến đò, tức bến đậu; và đò xuất phát có giờ giấc hẳn hòi.
Vậy xe cũng có bến xe - địa điểm
tương tự đón/đưa khách. Một khi xe đã thay thế vai trò của đò, lập tức người ta
gọi xe đò - tức nó cũng đóng vai trò như đò nhưng bằng hình thức khác là xe. Đò
đưa đón khách thì xe đò cũng thế, do đó, nó còn được gọi xe khách.
Thế nhưng chẳng một ai gọi
"đò khách" bao giờ. Ngày xưa, người đưa đò được gọi "con
đò", Đại Nam quấc âm tự vị giải thích: "Đứa đưa đò (thường sự là con
gái)".
Vâng, người đưa đò gọi là con
đò, còn người lái xe (trong đó có xe đò) được gọi tài xế - do vay mượn từ sốp-phơ:
chauffeur.
Thế tự bao giờ "tài xế"
lại nhảy một phát lên "bác tài" nghe ra rất bảnh tỏn? Có phải từ thời
bao cấp, sự vận chuyển bằng xe đò - dù chạy bằng than, "Xe than dễ đẩy,
khó đề/ Khi đi trắng hẻo, khi về đen thui" nhưng vẫn là oách nhất. Vậy,
hành khách vì muốn thuận lợi, dễ dàng cho mình nên lấy lòng, "nịnh"
tài xế băng cách nâng lên thành "bác tài"?
LÊ MINH QUỐC
Nhận xét
Đăng nhận xét