Đề thi tốt nghiệp THPT: Nên đồng bộ giữa chương trình - dạy học - đánh giá

 

Đề thi tốt nghiệp THPT: 

Nên đồng bộ giữa chương trình - dạy học - đánh giá

Cách hỏi phức tạp, ngữ liệu lạ và yêu cầu vận dụng cao xuất hiện dày đặc, khiến học sinh không thể định hướng được nội dung đề thi, dù đã chủ động học bài bản theo sách giáo khoa.
 
Sau kỳ thi tốt nghiệp THPT năm 2025, Bộ GD-ĐT đã tổ chức họp báo thông tin các kết quả thành công của kỳ thi, trong đó có đánh giá về đề thi: “Đề thi được thiết kế theo đánh giá năng lực, tích hợp được nhiều kiến thức liên quan. Đề thi nằm trong chương trình giáo dục phổ thông, có tính phân hóa tốt”.
 
Tuy nhiên các diễn đàn giáo dục, mạng xã hội và trên các mặt báo ghi nhận nhiều phản hồi về đề thi năm nay. Đặc biệt ở các môn toán, ngữ văn và tiếng Anh đã vượt quá khả năng tiếp cận của nhiều học sinh phổ thông trung bình.

 

Đề thi "lệch chuẩn" so với đối tượng phổ thông?
Không thể phủ nhận đề thi tốt nghiệp THPT năm 2025 có nhiều điểm tiến bộ so với trước đây, đặc biệt là định hướng đánh giá chuyên sâu về các năng lực chung và năng lực đặc thù của môn học theo chương trình giáo dục phổ thông 2018.
 
Tuy vậy sự" lệch chuẩn" so với đối tượng phổ thông trung bình với 3 môn thi toán, ngữ văn và tiếng Anh. Trong đó các nguyên nhân chính gồm:
 
Thứ nhất, đề thi mất cân đối giữa các mức độ đánh giá. Các môn thi mà phần lớn thí sinh cho là khó có sự thiên lệch về câu hỏi vận dụng (câu hỏi mức khó), trong khi thiếu các câu hỏi ở mức nhận biết và thông hiểu (câu hỏi mức dễ và trung bình).
 
Điều này khiến học sinh trung bình khó có điểm tựa để làm bài. Cách thiết kế đề như vậy phù hợp với mục tiêu tuyển sinh đại học hơn là mục tiêu đánh giá đầu ra để công nhận tốt nghiệp THPT.
 
Thứ hai, ngữ liệu, dữ liệu của câu hỏi thi và cách hỏi chưa thân thiện khi sử dụng văn bản dài, cấu trúc phức tạp, đôi khi thiên về kỹ thuật, trong khi cách đặt câu hỏi thường vòng vèo, trừu tượng. Việc xử lý đề trở thành một thách thức về kỹ thuật đọc hiểu, không còn đơn thuần là kiểm tra kiến thức đã học, hay cao hơn là năng lực đã được hình thành của học sinh trong quá trình học tập.
 
Thứ ba, đối với kỹ thuật ra đề thi thì quy trình sinh đề từ ma trận bị vận dụng sai lệch với ý nghĩa và bản chất của ma trận đề thi. Lẽ ra ma trận là công cụ định hướng cấu trúc đề thi lại bị cho phần mềm rút ngẫu nhiên mà không gắn với đặc tả chi tiết từng câu hỏi. Điều này dẫn đến các mã đề lệch pha về độ khó và mất cân bằng nội dung.
 
Đặc biệt, đề thi vẫn chủ yếu được xây dựng theo phương pháp truyền thống, dựa vào kinh nghiệm của tổ chuyên gia, thiếu sự hỗ trợ của một ngân hàng câu hỏi chuẩn hóa. Không có dữ liệu định chuẩn của các câu hỏi như: độ khó, độ phân biệt, cũng không có thử nghiệm diện rộng, đề dễ rơi vào cảm tính và thiếu nhất quán giữa các môn thi.

 

Thiếu đồng bộ giữa bối cảnh học sinh và thực tiễn dạy học
Một nguyên nhân sâu xa nhưng rất quan trọng chính là sự thiếu đồng bộ giữa bối cảnh thực tế của học sinh và cách tổ chức dạy học - đánh giá.
 
Lứa học sinh dự thi năm 2025 là khóa đầu tiên học theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, đồng thời cũng là nhóm chịu ảnh hưởng nặng nề bởi đại dịch COVID-19 trong giai đoạn lớp 9, 10 - hai năm học có tính chất nền tảng. Việc học trực tuyến kéo dài khiến chất lượng tích lũy kiến thức, kỹ năng và tâm lý học tập bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
 
Tuy nhiên trong khi chương trình mới yêu cầu phát triển năng lực tư duy, giải quyết vấn đề thì ở nhiều địa phương, phương pháp dạy học vẫn thiên về luyện đề, học thuộc lòng và ôn tủ. Học sinh chưa được rèn luyện đầy đủ các kỹ năng làm bài tích hợp, xử lý tình huống mở, phân tích dữ liệu hoặc trình bày phản biện.
 
Khi đối diện với đề thi được thiết kế theo định hướng đánh giá năng lực, học sinh rơi vào trạng thái bị động, mất phương hướng và không đủ công cụ học thuật để làm bài.
 
Theo tinh thần của chương trình giáo dục phổ thông 2018, sách giáo khoa là công cụ cụ thể hóa các "yêu cầu cần đạt" - tức là những năng lực, kiến thức và kỹ năng tối thiểu học sinh cần nắm được sau một giai đoạn học tập.
 
Về nguyên tắc, đề thi tốt nghiệp cần dựa vào các yêu cầu này để bảo đảm tính đồng bộ và hợp lý trong đánh giá. Thực tế cho thấy đề thi năm 2025 - đặc biệt ở 3 môn đã nêu - có nhiều câu hỏi vượt xa phạm vi và mức độ thể hiện trong sách giáo khoa.
 
Cách hỏi phức tạp, ngữ liệu lạ và yêu cầu vận dụng cao xuất hiện dày đặc khiến học sinh không thể định hướng được nội dung, dù đã chủ động học bài bản theo sách giáo khoa. Có thể ví von là khoảng cách giữa sách giáo khoa và đề thi: “Một trời, một vực”.
 
Sự bất nhất giữa dạy - học - thi không chỉ khiến việc học trở nên bị động, mà còn ảnh hưởng một nguyên tắc nền tảng trong giáo dục phổ thông: phát triển năng lực tự học. Khi sách giáo khoa không còn là cơ sở đáng tin cậy để học sinh tự học, các em buộc phải phụ thuộc vào luyện đề, học thêm hoặc ôn tủ theo cảm tính.
 
Điều này làm mất phương hướng, niềm tin và động lực học tập - triệt tiêu mục tiêu tự học mà chương trình 2018 kỳ vọng, dẫn tới hệ quả là triệt tiêu động lực và khả năng tự học của học sinh,
 
Khi kỳ thi không còn là chuẩn phổ thông
Một kỳ thi tốt nghiệp mà đề thi quá khó không chỉ khiến học sinh bị điểm thấp. Nó để lại hệ lụy nghiêm trọng ở nhiều cấp độ.
 
Trước hết, học sinh mất phương hướng, mất động lực học tập, đặc biệt là với những em không có định hướng đại học, chỉ cần một tấm bằng tốt nghiệp để đi làm hoặc học nghề. Với họ, một đề thi khó không phải là thử thách tích cực, mà là rào cản mang tính loại trừ.
 
Nhà trường và giáo viên bị đẩy vào thế khó khi kết quả không phản ánh đúng quá trình dạy và học, dễ tạo ra tâm lý hoài nghi và thất vọng, thậm chí làm nản lòng những người đang nỗ lực đổi mới phương pháp.
 
Xã hội cũng dễ mất niềm tin vào kỳ thi do Bộ GD-ĐT ra đề - vốn là một trong những công cụ bảo đảm công bằng, chuẩn hóa và định hướng giáo dục. Khi kỳ thi không còn đo được phổ năng lực thực tế mà trở thành một dạng "tuyển đỉnh cao", thì triết lý giáo dục phổ thông vì số đông sẽ bị đảo ngược.
 
Cần khôi phục tính chuẩn mực và phổ quát của kỳ thi
Kỳ thi tốt nghiệp THPT cần được điều chỉnh không chỉ về mặt kỹ thuật đề thi, mà cả về triết lý tiếp cận. Để bảo đảm công bằng và định hướng đúng, cần xây dựng ngân hàng câu hỏi chuẩn hóa, kiểm soát chặt chẽ quy trình sinh đề từ ma trận - đặc tả, và đặc biệt là thiết kế cấu trúc đề phù hợp với mặt bằng phổ thông trung bình.
 
Đồng thời phải đồng bộ giữa chương trình - dạy học - đánh giá. Nếu đề thi yêu cầu phát triển năng lực, thì học sinh phải được dạy để làm chủ năng lực đó, chứ không thể học thuộc và làm bài mẹo.