“CẤM KHÔNG ĐƯỢC XẢ RÁC” là “CẤM XẢ RÁC”
“CẤM KHÔNG ĐƯỢC XẢ RÁC”
là “CẤM XẢ RÁC” |
|
Có những lối nói có vẻ mâu thuẫn
nhau. Đó chỉ là mâu thuẫn hình thức.
Về bản chất, chúng phản ánh những
qui luật nào đó của tiếng Việt.
Bởi lẽ cái gì đã tồn tại thì đều có lí do cho sự tồn tại của nó. (I.
Kant)
1.
Nhiều người đã “phát hiện” ra
những hiện tượng “vô lý”, “mâu thuẫn” hay còn gọi là “phi lô gích” trong tiếng
Việt. Đầu tiên là “mâu thuẫn” trong cấu tạo cụm từ, như: Sao hai từ lạnh và ấm
có nghĩa ngược nhau nhưng cách nói áo ấm và áo lạnh lại cùng nghĩa, và cùng
nghĩa với áo rét?
Với phụ nữ mang bầu, chúng ta
nói “dưỡng thai”. Đã vậy sao lại còn có nhà dưỡng bệnh? Một khi tổ quốc lâm
nguy, thanh niên sẵn sàng lên đường cứu nước. Nhưng với “bà Hỏa” gây hiểm họa
cho mọi nhà, sao lại còn cứu hoả?
Cứ vậy, chúng ta còn gặp nhiều
lối nói “mâu thuẫn” khác nữa. Trong số này có lối nói “cương quyết đánh thắng
kẻ địch xâm lược” và lối nói “cương quyết đánh bại kẻ địch xâm lược”.
Đáng sợ hơn, lại còn lối nói “Ở
đây bán bột trẻ em”…
2.
Với những cách nói “mâu thuẫn”
trên đây, để giải thích bạn hãy liên hệ tới hiện tượng rút gọn từ ngữ đương
nhiên đúng trong nhiều cụm từ tiếng Việt.
Để tránh dài dòng tôi xin nêu
một nhóm ví dụ: Nếu bạn đồng ý rằng từ cách nói “sách viết cho thiếu nhi” hay
“sách dùng cho thiếu nhi” người ta rút gọn thành “sách thiếu nhi” thì hẳn bạn
cũng chấp nhận rằng từ cách nói “áo dùng cho mùa lạnh” người ta cũng rút gọn
thành “áo mùa lạnh” và rồi thành “áo lạnh”. Nếu chúng ta hiểu từ cách nói “áo
mặc chống mưa, chống gió” người ta rút gọn thành áo mưa, áo gió thì cũng chấp
nhận được “áo rét” là kết quả rút gọn của “áo mặc chống rét”.
Nếu bạn cho là những cụm từ
“truyện vui” , “tủ lạnh” được rút gọn từ “truyện đọc cho vui”, “tủ làm cho lạnh”
thì bạn cũng có thể dùng khuôn rút gọn đó để giải thích “áo ấm” được rút gọn
từ “áo mặc cho ấm”. Vậy nên có những cái lý cho việc tạo thành ba cụm từ áo lạnh,
áo rét, áo ấm có vẻ mâu thuẫn nhau.
3.
Bây giờ chúng ta quan tâm tới
một hiện tượng “mâu thuẫn” cú pháp.
Năm 1975, trong mục “giữ gìn sự
trong sáng của tiếng Việt” trên báo Nhân Dân, một nhà báo lão thành đã phê
phán lối nói “cấm không được hút thuốc lá” vì đã cấm sao lại còn cấm không được?
Nói vậy chả hóa ra cho phép hút thuốc lá hay sao? Ông đề nghị nói ‘không được
hút thuốc lá’ hoặc ‘cấm hút thuốc lá”. Sự thực, cả ba lối nói trên đều đúng,
đều được nhiều người dùng. Hiện tượng ngôn ngữ nào được nhiều người dùng ấy
là đã được xã hội chấp nhận.
Chuẩn mực ngôn ngữ là một hiện
tượng động. Cái đúng của ngày hôm nay có thể được hình thành từ cái sai của
ngày hôm qua. Và cũng hàng loạt cái đúng của ngày hôm qua thì nay lại không
dùng nữa. Hàng loạt từ ngữ thời Nguyễn Trãi hay Nguyễn Bỉnh Khiêm dùng nhưng
nay không dùng như vậy.
Trở lại với cấm và cấm không
được. Đây không phải là trường hợp duy nhất có thể thêm từ không vào sau động
từ mà vẫn tạo ra cách nói đồng nghĩa.
Hàng loạt động từ V như: quên,
thôi, kiêng, tránh, miễn, ngăn, cản, từ, chối … cũng có đặc điểm giống hệt như
cấm: Quên mang sách = quên không mang sách; kiêng ăn đường = kiêng không ăn
đường; thôi học tiếng Hoa = thôi không học tiếng Hoa; tránh gặp nhau = tránh
không gặp nhau; “Ba ngăn Hải làm điều bậy” = “Ba ngăn không cho Hải làm điều
bậy”; “Họ cản nó đi vào” = “Họ cản không cho nó đi vào”; “Người bố đã từ đứa
con bất hiếu” = “Người bố đã từ không nhận đứa con bất hiếu”; “Ông ta chối đã
nhận hối lộ” = “Ông ta chối đã không nhận hối lộ”; “Có nói mấy đi nữa cũng vô
ích” = “Có nói mấy đi chăng nữa cũng vô ích”…
4.
Hiện tượng “mâu thuẫn” vừa nêu
được giải thích qua đặc điểm ngữ nghĩa của những động từ V vừa nêu. Chúng
chung nét nghĩa phủ định: bổ ngữ B của chúng là một cụm động từ và động từ
này đã không xảy ra, hoặc không còn được thực hiện. Quên mang A nghĩa là “không
mang A ”, tránh đi đường X nghĩa là “không đi đường X”, thôi cãi nhau nghĩa
là “không còn cãi nhau”, từ bỏ A nghĩa là “không còn thực hiện A”… Nét nghĩa
phủ định gắn chặt với B đến nỗi mỗi khi nói tới một động từ lớp này là người
ta nghĩ ngay đến “không B”. Ấy thế là xuất hiện lối nói dư “V không B” đồng
nghĩa với “V B”. “Cấm A” nghĩa là “cấm không được A”. Cấm xả rác nghĩa là cấm
không được xả rác, nói gọn lại là không được xả rác! Đây là hiện tượng dư do
quá trình từ vựng hoá nét nghĩa phủ định bổ ngữ của động từ.
Cuối cùng, thay vì “không có
ai đến” đôi khi chúng ta nói “có ma nào đến” và cũng có thể nói “không có ma
nào đến”. Hiện tượng “mâu thuẫn” này lại được giải thích theo một luật khác.
|
Nhận xét
Đăng nhận xét